Ara Pacis Augustae: ένα ψηφιακό μουσείο για ένα ρωμαϊκό μνημείο
Ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Οκταβιανός, ο επονομαζόμενος Αύγουστος, θεωρούσε την επιβολή της Pax Romana ως ένα από τα πιο σημαντικά του επιτεύγματα. Σε κείμενο που απαριθμεί τα πεπραγμένα του ‒Res Gestae Divi Augusti‒ το οποίο αναρτήθηκε σε επιγραφές στις μεγάλες πόλεις των επαρχιών (στο ναό του Αυγούστου στην Άγκυρα σώζεται το πληρέστερο αντίγραφο στα λατινικά και σε ελληνική μετάφραση) αναφέρεται: «[…] αφού έσβησα τη φωτιά των εμφυλίων πολέμων, εκπλήρωσα τις προσευχές των συμπολιτών μου […] αποδίδοντας τον έλεγχο στη Σύγκλητο και στον λαό της Ρώμης». Έτσι, το 9 π.Χ. εγκαινίασε με προτροπή της Συγκλήτου ‒πολιτικό σώμα υποταγμένο πλέον στην βούληση του Αυτοκράτορα ‒ τον Βωμό της σεβαστής ειρήνης (Ara Pacis Augustae). Ο βωμός είναι ενταγμένος σε περιτοίχισμα με ιστορημένα ανάγλυφα σε όλες του τις όψεις, στην ανώτερη ζώνη. Στην κατώτερη ζώνη έχει σκαλιστεί υπέροχος σχηματοποιημένος φυτικός και ζωικός διάκοσμος, αλληγορία της αφθονίας και της ευκαρπίας στον χρυσό αιώνα του Αυγούστου.
Η ιστορία του οικοδομήματος του βωμού είναι περίπλοκη. Ιδρύθηκε αρχικά έξω από τα τείχη της πόλης, στο Πεδίο του Άρεως (Campo Marzio) στην ύπαιθρο, πλήρως φωτισμένο κάτω από τον ουρανό. Αλλά με την πάροδο του χρόνου αποσυντέθηκε. Τα πρώτα θραύσματα του Βωμού εμφανίστηκαν το 1568 κάτω από το Palazzo Chigi της Ρώμης. Αυτά τα αρχικά θραύσματα διασκορπίστηκαν σε διάφορα μουσεία, μεταξύ των οποίων η Villa Medici, τα Μουσεία του Βατικανού, το Λούβρο και τα Uffizi. Μόλις το 1859 εμφανίστηκαν περαιτέρω θραύσματα του μνημείου. Στον Γερμανό ιστορικό τέχνης Friedrich von Duhn αποδίδεται η ανακάλυψη ότι τα θραύσματα αντιστοιχούσαν στον βωμό που αναφέρεται στα Res Gestae του Αυγούστου ως Ara Pacis. Παρόλο που ο von Duhn κατέληξε σε αυτό το συμπέρασμα από το 1881, οι ανασκαφές συνεχίστηκαν μέχρι το 1903, οπότε ο συνολικός αριθμός των ανακτηθέντων θραυσμάτων έφτασε τα 53. Στη συνέχεια η ανασκαφή διακόπηκε. Οι εργασίες στην περιοχή ξεκίνησαν και πάλι τον Φεβρουάριο του 1937. Η ανασκαφή αυτή έγινε κατόπιν εντολής της ιταλικής κυβέρνησης του Μπενίτο Μουσολίνι για την επέτειο του 1938 που είχε σχεδιαστεί ώστε να τιμηθούν τα 2.000 χρόνια από τη γέννηση του Αυγούστου. Ο Μουσολίνι, θέλοντας να τονίσει τη συνέχεια μεταξύ του δικού του καθεστώτος και της αυτοκρατορικής Ρώμης, ζήτησε να μεταφερθούν τα θραύσματα σε μια νέα θέση μεταξύ του ποταμού Τίβερη και του Μαυσωλείου του Αυγούστου και προχώρησε στη αναστήλωση του μνημείου.
Το 1995 η εταιρεία του αρχιτέκτονα Richard Meier ανέλαβε να σχεδιάσει και να εκτελέσει ένα νέο και βελτιωμένο περίπτερο για να στεγάσει τον Βωμό και να τον ενσωματώσει σε έναν σχεδιαζόμενο πεζόδρομο γύρω από το παρακείμενο Μαυσωλείο του Αυγούστου. Μεταξύ του 1995 και των εγκαινίων του 2006 ο Meier φιλοτέχνησε το μοντερνιστικό περίπτερο που αξιοποιεί τους γυάλινους τοίχους που παρέχουν στους επισκέπτες θέα στον ποταμό Τίβερη και το Μαυσωλείο, ενώ περιδιαβαίνουν στον χώρο με επίκεντρο τον ίδιο τον βωμό.
Η ιδέα για την ιστοσελίδα Ara Pacis Augustae προέκυψε από την ανάγκη το μνημείο να προσεγγιστεί με πιο λεπτομερή τρόπο. Καθώς είναι οικονομικά ανέφικτο να τυπωθούν υψηλής ανάλυσης έγχρωμες εικόνες σε μορφή βιβλίου, οι δημοσιεύσεις περιλαμβάνουν συνήθως τυποποιημένες όψεις και τις ίδιες επιλεγμένες λεπτομέρειες. Ο παιδαγωγικός χαρακτήρας της ψηφιακής εφαρμογής καθίσταται έτσι πρόδηλος.
Επιπλέον, η ψηφιακή διερεύνηση του μνημείου αποκάλυψε νέες λεπτομέρειες της γλυπτικής και του διακόσμου αλλά και νέες προβληματικές περιοχές αποκατάστασης, μεταβαλλόμενες εκφράσεις προσώπων μα και την αλληλεπίδραση μορφών και χώρου.
Με αυτή την έννοια η ψηφιακή αναπαραγωγή θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί όχι μόνο για τη μελέτη του μνημείου αλλά και για επιστημονική έρευνα. Για παράδειγμα, οι μελετητές αμφισβητούν εάν οι δύο αρχικές πλάκες της νότιας ζωφόρου της πομπής ενώθηκαν σωστά στη βιαστική ανακατασκευή του 1938. Μια ματιά από το πλάι λύνει το ζήτημα: είναι προφανές ότι αρχικά οι πλάκες δεν μπορούσαν να χωρέσουν η μία δίπλα στην άλλη. Ακόμη, επειδή το αρχικό χρώμα δεν είναι πλέον ορατό, η ψηφιακή αναπαράσταση μπορεί επίσης να μιμηθεί αυτή την μεταμορφωτική εμπειρία.
Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό του ιστότοπου είναι η παροχή μεγάλων, υψηλής ανάλυσης εικόνων (οι περισσότερες πάνω από 3500 pixels) που δίνουν τη δυνατότητα μεγέθυνσης και πανοραμικής περιήγησης για την εξέταση λεπτομερειών.
Τούτο επιτρέπει στους θεατές όχι μόνο να δουν τις εκφράσεις του προσώπου, τα μαλλιά και τα είδη ένδυσης των ανθρώπινων μορφών αλλά και να μελετήσουν μικρές εικόνες που είναι σκαλισμένες σε κράνη και θώρακες και να αναγνωρίσουν φυτά, πτηνά και ερπετά, ακόμη και τα σημάδια των εργαλείων.
Όσοι είναι σκεπτικοί απέναντι σε μία τέτοια δυνατότητα καθώς παραβιάζει τη φυσική εμπειρία θα πρέπει να έχουν υπόψη τους ότι ούτε το περίπτερο του Meier έτυχε καλής υποδοχής, με ορισμένους επικριτές να το αποδοκιμάζουν αμέσως και ορισμένους Ιταλούς πολιτικούς να δηλώνουν ότι πρέπει να διαλυθεί. Το μουσείο έχει επίσης πέσει θύμα στοχευμένων βανδαλισμών. Η ιστορία του Βωμού γίνεται έτσι ακόμη πιο περίπλοκη. Η ταυτότητά του ως μνημείου προπαγάνδας και ως υβριδικού μείγματος κλασικισμού, φασισμού και μοντερνισμού ‒και όλα αυτά σε μια μεταμοντέρνα πραγματικότητα‒ δεν μπορεί ούτως ή άλλως να κατανοηθεί έξω από το περιβάλλον της ίδιας του της ιστορίας. Είναι φυσικά βέβαιο ότι η ψηφιακή αναπαράσταση δεν μπορεί ‒ούτε πρέπει‒ να υποκαταστήσει την πραγματική επαφή με το μνημείο. Ωστόσο, δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι ο Βωμός της σεβαστής ειρήνης ως φυσικό αντικείμενο όχι μόνο έχει αποσπασθεί από τον χώρο όπου αναγέρθηκε αλλά αποτελεί ανακατασκευή. Εκείνο λοιπόν που προσφέρει η ψηφιακή επίσκεψη του Βωμού είναι η ανακάλυψη όψεων και λεπτομερειών που δεν μπορεί κανείς να δει εύκολα ούτε με τη φυσική όραση ως επισκέπτης του χώρου ούτε, πόσο μάλλον, ως αναγνώστης ενός βιβλίου ή ενός λευκώματος κοιτάζοντας φωτογραφίες. Η ψηφιακή επίσκεψη του Βωμού αποτελεί λοιπόν μία ακόμα δυνατότητα που εμπλουτίζει την επαφή με ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία της ρωμαϊκής τέχνης της εποχής του Αυγούστου.
Πηγές:
Charles Rhyne (2013) The Book Transformed, Visual Resources, 29:1-2,
107-119, DOI: 10.1080/01973762.2013.761128
Dr. Jeffrey A. Becker, “Ara Pacis Augustae,” in Smarthistory, https://smarthistory.org/ara-pacis/.
Η ομάδα της ΑΣΚΤ