DH t(r)ip της Παρασκευής_78 | Άυλη πολιτισμική κληρονομιά στην ψηφιακή εποχή: Σύγχρονες πρακτικές μελέτης, τεκμηρίωσης, διαχείρισης και προβολής των λαϊκών δρωμένων
Οι ραγδαίες εξελίξεις στον τομέα των ψηφιακών τεχνολογιών και η σημαντικότατη διάχυσή τους σε όλα τα πεδία των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών αποτελεί αναμφίβολα μία από τις σπουδαιότερες μεταβολές που έλαβαν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες. Τόσο σε επίπεδο μεθοδολογικών εργαλείων και πρακτικών, όσο και σε επίπεδο θεωρητικών -ερμηνευτικών και αναλυτικών- σχημάτων διαπιστώνεται η αξιοποίηση των νέων δυνατοτήτων που παρέχονται για τη συλλογή, την τεκμηρίωση, την αρχειοθέτηση, τη μελέτη, τη διαχείριση και την προβολή του ερευνητικού υλικού. Σε αυτό το πλαίσιο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του εθνογραφικού υλικού, καθώς η «ψηφιακή στροφή» φαίνεται να επηρέασε καθοριστικά -και σε όλα τα επίπεδα- όχι μόνο τον τρόπο της συγκέντρωσης και της μελέτης του αλλά και τις πρακτικές της προσπέλασης, της διάδοσης, της προσέγγισης και της αξιοποίησής του.
Μία σύντομη επισκόπηση του ευρύτατου φάσματος των ψηφιακών εφαρμογών που έχουν τεθεί στην υπηρεσία των κοινωνικών υποκειμένων είναι διαφωτιστική. Εκκινώντας από τα ψηφιακά μέσα καταγραφής και από τις ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων που άρχισαν να υιοθετούνται συστηματικά, με κύριο σκοπούμενο τη συλλογή, αρχειοθέτηση και οργάνωση πρωτογενούς εθνογραφικού υλικού από ακαδημαϊκά ιδρύματα στις αρχές της νέας χιλιετίας, μέχρι και σήμερα που η αξιοποίηση των νέων πολλαπλών δυνατοτήτων που παρέχουν καθιστά αυτονόητη τη χρήση τους σε ευρεία κλίμακα από άτομα αλλά και συλλογικότητες με στόχο τη συγκέντρωση, τεκμηρίωση και παρουσίασή του, εύλογα μπορούμε να αναρωτηθούμε αν η ψηφιακότητα μπορεί να έχει επηρεάσει τη βιωμένη εμπειρία του πολιτισμού/ τη βιωμένη πολιτισμική εμπειρία.
Εστιάζοντας στην παραδειγματική περίπτωση των λαϊκών δρωμένων που αποτελούσαν πάντα ιδιαίτερα αγαπητό ερευνητικό αντικείμενο, καθώς ήταν και παραμένουν ιδιαίτερα σημαντικές εκφράσεις των κοινωνικών συσσωματώσεων που (ανα)συγκροτούνται και (ανα)δηλώνονται κατά την επιτέλεσή τους, παρατηρούμε ότι κατέχουν εξέχουσα θέση στα ψηφιακά περιβάλλοντα. Ποικίλες αναρτήσεις σε επίσημα πολιτιστικά κι ενημερωτικά portals, σε ιστοσελίδες -δημόσιων και μη- πολιτιστικών φορέων κι οργανισμών, σε ιστολόγια (Blogs), ιστότοπους όπως το YouTube, αλλά και σε όλα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter, Instagram) που παρέχουν τη δυνατότητα ανάρτησης, αποθήκευσης, κοινοποίησης αλλά και αναζήτησης ψηφιακών δεδομένων είναι αφιερωμένες σε αυτά. Εκατομμύρια κειμενικά και οπτικοακουστικά τεκμήρια (κυρίως κινηματογραφήματα και ηχογραφήματα) τα οποία, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, συγκεντρώθηκαν χάρη στη δημιουργική διάθεση των κοινωνικών υποκειμένων, συνθέτουν ετερόκλητα ψηφιακά αποθετήρια αναζήτησης σχετικού λαογραφικού υλικού.
Υπό αυτό το πρίσμα, μέσω των προαναφερθέντων αναρτήσεων, τα λαϊκά δρώμενα αναδύονται όλο και συχνότερα -και σε παγκόσμια κλίμακα- σε άξονες ανάπτυξης ιδιαίτερων δικτύων πολιτισμικής επικοινωνίας και έκφρασης. Επιπρόσθετα, η καταλυτική επενέργεια της Σύμβασης για την Προστασία της Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO που υπεγράφη το 2003 (UNESCO 2003a: 6 [1], 2003b: 2 [2]; 2003c: 3 [3]) και έθεσε νέους, οικουμενικούς όρους στις διεθνείς προσπάθειες διαφύλαξης και προβολής τους, εισάγει νεοφανή μοντέλα για την ψηφιακή παρουσίασή τους. Οι ηλεκτρονικές εφαρμογές που διαμορφώνονται από τον Οργανισμό για την παρουσίαση και την προώθησή τους, θεσπίζουν νέα σχήματα για την κατηγοριοποίηση, την αρχειοθέτηση και την ανάδειξή τους ως οικουμενική πολιτισμική κληρονομιά. Έτσι λαϊκά δρώμενα κοσμούν πλέον τον «Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας» (Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity), τον «Κατάλογο Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας που Απαιτεί Επείγουσα Προστασία» (List of Intangible Cultural Heritagein Need of UrgentSafeguarding) και το «Μητρώο Καλών Πρακτικών Διαφύλαξης της Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς» (Register of Good Safeguarding Practices) της UNESCO [4] σε καινοφανή περιβάλλοντα.
Συνεπώς, παρά τα επιστημολογικά ζητήματα που εντοπίζονται στην προαναφερθείσα Σύμβαση, με κυριότερα την προβληματική εννοιοδότηση του όρου και την αμφιλεγόμενη δημιουργία ταξινομικών κατηγοριών, είμαστε υποχρεωμένοι να σημειώσουμε την ευρεία διάχυση τους και την προτυποποίηση των ψηφιακών παρουσιάσεών τους λόγω της εφαρμογής της.
Ιδιαίτερα στην περίπτωση λαϊκών εθιμικών δρωμένων που έχουν ανακηρυχθεί στοιχεία εθνικής ή/και παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, σαν τα Μωμοέρια του Δωδεκαημέρου που επιτελούνται στις Ποντιακές κοινότητες των Δήμων Κοζάνης και Εορδαίας Νομού Κοζάνης, διαπιστώνεται μία μεθοδική προσπάθεια υιοθέτησης των ψηφιακών μέσων κι εφαρμογών (παρουσίαση του δρωμένου στο Υoutube από τον δήμο Κοζάνης) για τη μελέτη αλλά και την ευρύτερη διάχυσή τους, κατ’ αναλογία με αυτές της UNESCO.
Σε παγκόσμια κλίμακα σε επίπεδο ατόμων, κοινωνικών συσσωματώσεων και συλλογικοτήτων, αλλά και σε επίπεδο δημόσιων φορέων και οργανισμών, όπως οι δομές των ΟΤΑ, τα ερευνητικά ινστιτούτα και τα ακαδημαϊκά ιδρύματα παρατηρούμε τη συστηματοποίηση ανάλογων δράσεων. Ενδεικτικά αναφέρονται αυτές του Δήμου Κοζάνης, που με ερευνητικά προγράμματα και την εθελοντική συμμετοχή των τοπικών κοινοτήτων προέβη στις απαραίτητες ενέργειες για τη δημιουργία «Τοπικού Ευρετηρίου Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς» και σχετικών πολυμεσικών αποθετηρίων που διασυνδέονται με τις ιστοσελίδες, τα ιστολόγια, τους ιστότοπους (κυρίως το YouTube) και όλα τα μέσα που διατηρεί, αλλά και τον πιλοτικό Πολυμεσικό Διαδραστικό Χάρτη που δημιουργήθηκε από το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας και προβλέπει -μέσω ειδικών πεδίων- διασυνδέσεις με τις τοπικές κοινότητες, τους διεθνείς καταλόγους και τα εθνικά ευρετήρια πολιτισμικής κληρονομιάς, προκειμένου να αναδεικνύονται οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους [5].
Ανάλογες προσπάθειες παρατηρούνται όλο και συχνότερα θέτοντας μάλιστα τις βάσεις για τη διαμόρφωση διεπιστημονικών ομάδων που εστιάζουν στη διαμόρφωση νέων σχημάτων αξιοποίησης των νέων, ψηφιακών τεχνολογιών στους τομείς της μελέτης, της διαφύλαξης και της προβολής του λαϊκού πολιτισμού [παραδειγματικά αναφέρεται η Βάση Δεδομένων που επιμελήθηκαν το South China Research Center (SCRC) και το University of Science and Technology του Χονγκ Κονγκ και η μελέτη του Haixing Zhao που δημοσιεύτηκε πρόσφατα για την δημιουργία ανάλογων Βάσεων Δεδομένων Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς με βάση την Τεχνητή Νοημοσύνη [6].
Πηγές: [1] United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO). 2003a. “Consolidated Preliminary Draft Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage.” Third Session of the Intergovernmental Meeting of Experts on the Preliminary Draft Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage, Paris, June 2-14. Document CLT-2003/CONF.206/2. Accessed April 2, 2023. http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001302/130283e.pdf.
[2] United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO). 2003b. “Text of the Convention for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage.” General Conference of the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, thirty-second session, Paris, September 29-October 17. Adopted October 17. Accessed April 2, 2023. http:// United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO). 2003c. Convention for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage. General Conference of the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, thirty-second session, Paris, September 29-October 17. Adopted October 17. Document MISC/2003/CLT/CH/14. www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00006.
[3] United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO). 2003c. Convention for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage. General Conference of the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, thirty-second session, Paris, September 29-October 17. Adopted October 17. Document MISC/2003/CLT/CH/14 και ηλεκτρονικά στη σχετική ιστοσελίδα του ιστοχώρου της UNESCO http://www.unesco.org/culture/ich/en/convention.
[4] Ό. π.
[5] Για περισσότερες πληροφορίες βλ. σχετικά Πολυμέρου-Καμηλάκη Αικατερίνη, Mάργαρη, Ζωή Ν. (2016). «Άυλη πολιτισμική κληρονομιά και ψηφιακές τεχνολογίες: Σύγχρονες πρακτικές τεκμηρίωσης, διαχείρισης & προβολής πολιτισμικών δεδομένων» στο Πολιτισμός, Ψηφιακές Τεχνολογίες, Παιδεία, Έρευνα, Καινοτομία Τουρισμός. Πρακτικά 1ου Συνεδρίου Ψηφιοποίησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Βόλος 24-26 Σεπτεμβρίου 2015, Βόλος: Εργαστήριο Ψηφιακής Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου (ΤΕ.ΠΑ.Κ.), Εργαστήριο Μη Καταστροφικών Τεχνικών Σχολής Τεχνολογικών Εφαρμογών ΑΤΕΙ Πειραιά και Δευτεροβάθμιος Μη Κυβερνητικός Οργανισμός “Δίκτυο Περραιβία”, σσ. 452-460 [https://www.openbook.gr/praktika-1oy-panellinioy-synedrioy-psifiopoiisis-politistikis-klironomias/].
[6] Haixing Zhao (2022), «The Database Construction of Intangible Cultural Heritage Based on Artificial Intelligence», Hindawi Mathematical Problems in Engineering. Volume 2022. Article ID 8576002, https://doi.org/10.1155/2022/8576002.
Συγγραφή: Ζωή Ν. Μάργαρη
Επιμέλεια: Γεράσιμος Χρυσοβιτσάνος