DH t(r)ip της Παρασκευής_91 | Ψηφιακή λεξικογραφία: to be or not to be… Ιδού η απορία!
Σε μια εποχή που η ψηφιακότητα –και ειδικότερα το επίθετο «ψηφιακός,-ή,-ό»– αποτελεί μέρος της καθημερινότητάς μας, εντός και εκτός ελληνικών συνόρων, οφείλουμε ως επιστήμονες να προωθούμε τις έρευνές μας προς τις ανάγκες του μέλλοντος. Έτσι, και η λεξικογραφία, ως κλάδος της γλωσσολογίας, η οποία ασχολείται με τον τρόπο σύνταξης λεξικών αλλά και γενικότερα με τη δομή τους (μακροδομή, μικροδομή), τις τελευταίες δεκαετίες έχει αρχίσει να αναπτύσσεται ψηφιακά/ηλεκτρονικά.
Από τη μία πλευρά, αναφορικά με γενικά λεξικά (τα οποία περιέχουν λέξεις του γενικού λεξιλογίου μιας γλώσσας), σημειώνουμε την ύπαρξη πληθώρας ψηφιακών λεξικών σε ξένες γλώσσες, όπως αγγλικά, γαλλικά κ.ά., μάλιστα έγκριτα ξενόγλωσσα λεξικά που έγιναν γνωστά από την έντυπη έκδοσή τους πλέον κυκλοφορούν και σε ψηφιακή μορφή. Για παράδειγμα στα αγγλικά, το Oxford English Dictionary ή το Cambridge Dictionary.
Όμως, στην ελληνική πραγματικότητα, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν αρκετά έντυπα λεξικά της νεοελληνικής γλώσσας, μόνο δύο στον αριθμό διατίθενται ηλεκτρονικά σε ελεύθερη πρόσβαση προς το κοινό. Το πρώτο ψηφιακό λεξικό για τα ελληνικά είναι το Λεξικό της κοινής νεοελληνικής (ΛΝΚ) που κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο την περίοδο 1998-2000. Ουσιαστικά, πρόκειται για την ηλεκτρονική μορφή της έντυπης έκδοσης του λεξικού που εκδόθηκε τον Δεκέμβριο του 1998 από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το ΛΝΚ είναι ένα σύγχρονο και πλήρες ερμηνευτικό, ορθογραφικό και ετυμολογικό λεξικό της νέας ελληνικής, που έθεσε επιστημονικές λεξικογραφικές αρχές και επηρέασε με τον τρόπο αυτό καθοριστικά τη σημερινή νεοελληνική λεξικογραφική πραγματικότητα.
Το δεύτερο ψηφιακό λεξικό για τα ελληνικά είναι το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας (ΧΛΝΓ) της Ακαδημίας Αθηνών –με επιστημονική επιμέλεια του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη– το οποίο μεταφέρθηκε το 2023 σε ψηφιακή μορφή (από την έντυπη έκδοση του λεξικού που εκδόθηκε τον Ιούνιο του 2014). Το ΧΛΝΓ στηρίζεται σε πρωτογενή έρευνα και αποσκοπεί στην παρουσίαση του θησαυρού της κοινής νεοελληνικής γλώσσας στη σημερινή δυναμική της μορφή, κυρίως του εικοστού και των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα. Επίσης, παρουσιάζει πολλές καινοτομίες (όπως κατάρτιση του λημματολογίου από εκτενείς έντυπες και ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων, ακριβής υφολογικός προσδιορισμός λέξεων και εκφράσεων κ.ά.) και καταγράφει 5.500 νεολογισμούς, που δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο νεοελληνικό λεξικό.
Από τη άλλη πλευρά, αναφορικά με ειδικά λεξικά (τα οποία περιέχουν ένα συγκεκριμένο τμήμα του λεξιλογίου μιας γλώσσας, λ.χ. λεξικά διαλέκτων, λεξικά νεολογισμών κ.ά.), πρόκειται να ασχοληθούμε με λεξικά σχετικά με τη λογοτεχνία και ειδικότερα με το ποιητικό λεξιλόγιο. Πιο συγκεκριμένα, θα αναφερθούμε στο Shakespeare’s Glossary και στο Ψηφιακό Λεξικό Νεολογισμών Καζαντζάκη.
Το Shakespeare’s Glossary (SG) διατίθεται ψηφιακά (αλλά όχι δωρεάν) μέσω της ιστοσελίδας shakespeareswords.com, η οποία είναι μια πλατφόρμα σχετικά με τη ζωή και το έργο του Άγγλου βάρδου, που εκδόθηκε 2002 από τον βρετανικό εκδοτικό οίκο Penguin Books. Ειδικότερα, το SG αποτελεί την ηλεκτρονική έκδοση του έργου Shakespeare’s Words: A Glossary and Language Companion των D. Crystal & B. Crystal (2002, Penguin Books). Παρ’ όλα αυτά, το ψηφιακό γλωσσάρι των Crystal & Crystal παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αποτελεί χρηστικό εργαλείο, καθώς έχει σαφή επιστημονικά κριτήρια, ενώ το κάθε λήμμα περιέχει τη σημασία και διασυνδέεται με τους στίχους στους οποίους εμφανίζεται η λέξη.
Αντιστοίχως, το Ψηφιακό Λεξικό Νεολογισμών Καζαντζάκη (ΛeΝΕΚΑΖ), από το έπος Οδύσ[σ]εια, κυκλοφόρησε με ανοιχτή πρόσβαση στο διαδίκτυο τον Μάιο του 2024. Περιέχει περισσότερους από 3.000 ποιητικούς νεολογισμούς του Κρητικού λογοτέχνη – στην πλειονότητά τους σύνθετες και πολυσύνθετες λέξεις.
Η δομή του λεξικού διακρίνεται σε δέκα μέρη: (1) το λήμμα, (2) το μέρος του λόγου, (3) το ερμήνευμα, (4) τη μορφολογική ανάλυση, (5) τη συχνότητα εμφάνισης, (6) τον τύπο της λέξης, (7) τη θέση του στο έπος, (8) το συγκείμενο, (9) το κωδικό διασύνδεσης με το κείμενο και (10) την αγγλική μετάφραση (σε απόδοση του Kimon Friar).
Το ΛeΝΕΚΑΖ είναι το πρώτο ολοκληρωμένο έργο στο πεδίο των ψηφιακών λογοτεχνικών σπουδών αλλά και μία από τις ελάχιστες εφαρμογές που υπάρχουν στην ελληνική γλώσσα στην περιοχή των ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών που συνδέονται άμεσα με τη γλωσσολογία. Επίσης, αποτελεί ένα καινοτόμο ερευνητικό έργο που συνδυάζει τη γλώσσα και τη λογοτεχνία, τη λεξικογραφία και την υφολογία με την υπολογιστική γλωσσολογία.
Το ψηφιακό λεξικό είναι μια πρωτότυπη και σύγχρονη επιστημονική εργασία που απευθύνεται τόσο στην ακαδημαϊκή και εκπαιδευτική κοινότητα, όσο και στο ευρύ αναγνωστικό κοινό. Ειδικότερα, μπορεί να αποτελέσει ένα χρήσιμο και χρηστικό εργαλείο, καθώς είναι άμεσα συνδεδεμένο με την εκπαίδευση, για τη διδασκαλία της γλώσσας (είτε μητρικής είτε δεύτερης/ξένης γλώσσας) και της λογοτεχνίας αλλά και για την αξιοποίησή του σε μαθήματα μορφολογίας, νεολογίας και λεξικογραφίας.
Σημείωση: Οι επιθετικοί προσδιορισμοί «ψηφιακός» και «ηλεκτρονικός» χρησιμοποιούνται αδιακρίτως πράγμα που χρήζει περαιτέρω διερεύνησης, προκειμένου να σκιαγραφηθούν οι λεπτές σημασιολογικές και υφολογικές διαφορές τους. Με μια έρευνα στο Google η αναζήτηση «ψηφιακό λεξικό» είχε περίπου 3.640 αποτελέσματα (0,23 δευτερόλεπτα), ενώ η αναζήτηση «ηλεκτρονικό λεξικό» περίπου 21.700 αποτελέσματα (0,25 δευτερόλεπτα).
Συγγραφή: Νίκος Μαθιουδάκης
Επιμέλεια: Γεράσιμος Χρυσοβιτσάνος