Ανθρωπιστικές επιστήμες, ψηφιακή τεχνολογία και δεοντολογία
Οι ψηφιακές ανθρωπιστικές σπουδές έχουν διπλή υπόσταση. Η μία αφορά τον προβληματισμό και την έρευνα γύρω από την ανάπτυξη μεθόδων και τεχνολογιών και η άλλη αφορά την ίδια την εφαρμογή αυτών των μεθόδων και τεχνολογιών στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Και ενώ αμφότερες οι υποστάσεις εδράζονται στις επιστημονικές αρχές της αξιοπιστίας, της εντιμότητας, του σεβασμού και της λογοδοσίας, παρουσιάζουν ουσιαστικές διαφορές ως προς τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουν το υποκείμενο της ερευνητικής διαδικασίας: Για την πρώτη, υποκείμενο είναι ο φορέας του επιστημονικού περιεχομένου. Αντίθετα, στη δεύτερη περίπτωση οι ανθρωπιστικές επιστήμες γενικότερα (όπως και οι κοινωνικές), το βασικό επιστημονικό πεδίο για την κατανόηση του παρελθόντος, υποκείμενο είναι το ίδιο το γνωστικό περιεχόμενο της επιστήμης. Οι επιστήμες αυτές διέπονται από την ερμηνευτική προσέγγιση, μία προσέγγιση με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ένα από τα οποία είναι ότι οι επιστήμες αυτές προσφέρονται για τη διατύπωση ανοικτών, ερευνητικών ερωτημάτων. Τέτοιου είδους ερωτήματα προσδιορίζονται από το εκάστοτε κοινωνικό, πολιτισμικό και αξιακό περιβάλλον και δεν είναι ιδεολογικά ουδέτερα.
Υπό αυτήν την έννοια, και οι ψηφιακές ανθρωπιστικές σπουδές μετέχουν της περιγραφής των ανθρωπιστικών σπουδών, “ως η μελέτη του τρόπου με τον οποίο ο άνθρωπος επεξεργάζεται και καταγράφει την ανθρώπινη εμπειρία. Από τότε που απέκτησε την ικανότητα, ο άνθρωπος χρησιμοποίησε τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία, τη θρησκεία, την τέχνη, τη μουσική, την ιστορία και τη γλώσσα για να καταλάβει και να καταγράψει τον κόσμο του. Αυτοί οι τρόποι έκφρασης έχουν γίνει μερικά από τα αντικείμενα που παραδοσιακά βρίσκονται υπό τη σκέπη των ανθρωπιστικών επιστημών. Η γνώση αυτών των τεκμηρίων της ανθρώπινης εμπειρίας μας δίνουν την ευκαιρία να βιώσουνε μια αίσθηση συγγένειας με όσους έζησαν πριν από μας, καθώς και με τους τους συγχρόνους μας”. (http://shc.stanford.edu/what-are-the-humanities accessed March 13.2018).
Εφόσον προσεγγίζουμε τις ψηφιακές ανθρωπιστικές σπουδές υπό αυτήν την οπτική, ζητήματα δεοντολογίας, ζητήματα που ούτως ή άλλως αφορούν κάθε επιστημονική έρευνα, αποκτούν καθοριστική σημασία και η τήρηση ενός κώδικα δεοντολογίας είναι επιβεβλημένη.
Πρόσφατα η All European Academies (ALLEA) δημοσίευσε τον Ευρωπαϊκό κώδικα συμπεριφοράς για την ακεραιότητα στην έρευνα (https://ec.europa.eu/research/participants/data/ref/h2020/other/hi/h2020-ethics_code-of-conduct_en.pdf), ο οποίος, αν και προσανατολίζεται κυρίως στην ερευνητική διαδικασία, περιέχει και όρους που αναφέρονται στην αρχή του σεβασμού προς το συνεργάτη, την επιστημονική κοινότητα, την κοινωνία, τα οικοσυστήματα, την πολιτιστική κληρονομιά και το περιβάλλον. Ειδικότερα, επισημαίνει ότι “τα ερευνητικά πρωτόκολλα λαμβάνουν υπόψη και αντιμετωπίζουν με ευαισθησία ενδεχόμενες διαφορές ηλικίας, φύλλου, πολιτισμού, θρησκείας, εθνικής προέλευσης και κοινωνικής τάξης”.
Αυτή η επισήμανση έχει ιδιαίτερο βάρος στις μέρες μας, όταν οι δυνατότητες που παρέχει η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας και του διαδικτύου στην επεξεργασία και προβολή της πληροφορίας γύρω από την ανθρώπινη υπόσταση είναι πολύ πιο ανοικτή, αποκεντρωμένη και παγκοσμιοποιημένη. Πουθενά δεν είναι αυτό εμφανέστερο, προκειμένου για τις ανθρωπιστικές επιστήμες, από ότι στην εκπαίδευση και στην κοινωνική συμμετοχή.
Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συχνά η εικόνα ως φορέας αισθητικής και νοήματος, παύει να είναι το μέσο και αποκτά τη δική του αυτονομία. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, όταν η επικοινωνία είναι αυτοσκοπός και το μέσο γίνεται κυρίαρχο, η θεμελιώδης αρχή του σεβασμού προς τον άλλο πολιτισμό, και προς τις ευαισθησίες και τις τραυματικές εμπειρίες κοινωνικών ομάδων, υποχωρεί μπροστά στην πιο αποτρόπαια μορφή αντιδεοντολογικής έκφρασης, στο όνομα του εντυπωσιασμού, της αναζήτησης, της ευρηματικότητας και της αναγνωρισιμότητας. Η αποτύπωση της φρικιαστικότερης ανθρώπινης εμπειρίας γίνεται εικόνα, εικαστικό φόντο στην “ευρηματικότητα” του χρήστη. Η ανθρώπινη υπόσταση απανθρωποποιείται.
Αυτή η κατάφωρη παραβίαση των κανόνων της δεοντολογίας μπορεί να οφείλεται τρεις λόγους:
- έμμεσα, όταν η άποψη ενυπάρχει στον πολιτισμό της κοινωνίας
- τυχαία, λόγω αμάθειας των εμπλεκόμενων
- σκόπιμα, όταν η δημοσιοποίηση της άποψης αποτελεί μέρος του σχεδιασμού.
Όποιος και αν είναι ο λόγος, η επιστημονική κοινότητα οφείλει να αντισταθεί προωθώντας κώδικα δεοντολογίας και πρακτικές, που χωρίς να περιστέλλουν την δημιουργικότητα, σέβονται την ανθρώπινη μοίρα, που αντιμετωπίζουν την οικουμενική ανθρώπινη εμπειρία με ευθύνη και ενσυναίσθηση.
Ελένη Κατσιαδάκη, Ομότιμη Ερευνήτρια, Κέντρον Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών