Ένας ασφαλής τρόπος για να κατανοήσει κανείς την πραγματικότητα στην απροσπέλαστη περιπλοκότητά της αποτελεί η καταφυγή στους μύθους. Από την ομηρική Ιλιάδα, τη διασημότερη ίσως εξιστόρηση πολέμου παγκοσμίως, τις αγγελικές ρήσεις του Αγγελιαφόρου στους Πέρσες, την τραγωδία των ηττημένων του Αισχύλου, έως τη Μάνα κουράγιο και τα παιδιά της του Μπρεχτ, χρονικό του Τριανκονταετούς Πολέμου, η δραματοποίηση των πολεμικών συγκρούσεων και η μεταφορά τους στη σκηνή ή/και την κινηματογραφική οθόνη αποτελεί αρχετυπικό θεματικό μοτίβο.
Οι ψηφιακοί βοηθοί συνομιλίας ή ψηφιακοί συνομιλητές ή πράκτορες συζήτησης (conversational agents) αποτελούν υλοποίηση ενός συστήματος διαλόγου (dialogue system) που είναι ένα σύστημα υπολογιστή, που προορίζεται να συνομιλεί με έναν άνθρωπο για την επίλυση προβλημάτων για προκαθορισμένα θέματα και ζητήματα. Τα συστήματα διαλόγου χρησιμοποιούν ένα ή περισσότερα μέσα, όπως κείμενο, ομιλία, γραφικά, απτικά, χειρονομίες και άλλα μέσα επικοινωνίας εισόδου και εξόδου. Οι ψηφιακοί συνομιλητές είναι εφαρμογές αλληλεπίδρασης με ένα χρήστη χρησιμοποιώντας φυσική γλώσσα και παρέχουν διάφορες μορφές υπηρεσίας. Η αλληλεπίδραση έχει τη μορφή διαλόγου και γίνεται προσπάθεια να προσομοιάζει κατά το δυνατόν την ανθρώπινη επικοινωνία. Οι παρεχόμενες υπηρεσίες μπορεί να έχουν επαγγελματικό χαρακτήρα, όπως παροχή πληροφοριών και συμβουλών ή μπορεί να έχουν ως σκοπό τη δημιουργία μιας συζήτησης ψυχαγωγικού χαρακτήρα. Χαρακτηρίζονται ως μία από τις πιο απαιτητικές υλοποιήσεις της Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας και της Υπολογιστικής Γλωσσολογίας και εφαρμόζονται τόσο στην έρευνα και στην εκπαίδευση, όσο και στην καθημερινότητα μας.
Τα χειρόγραφα τεκμήρια, μαζί με τα βιβλία, είναι μεταξύ των βασικών πηγών έρευνας για πολλούς μελετητές από διάφορους κλάδους των Ανθρωπιστικών Σπουδών. Εκτός από επιστημονικούς κλάδους που ασχολούνται με ειδικούς τύπους τεκμηρίων, όπως η Παπυρολογία και η Εκδοτική, η πρόσβαση στις ποικίλες χειρόγραφες πρωτογενείς πηγές (πάπυροι, περγαμηνές και χαρτώα τεκμήρια, κ.ά.) και η εργασία με αυτές, διευκολύνεται από νέες ψηφιακές μεθόδους και εργαλεία.
Νοέμβρης του 2014: Μια ομάδα μαθητών που επισκέπτονται το Rijksmuseum στο Άμστερνταμ, έχουν καταλάβει ένα μεγάλο κάθισμα και κοιτούν με μεγάλη προσήλωση τα κινητά τους τηλέφωνα αδιαφορώντας για το μεγαλοπρεπές έργο του Ρέμπραντ «Νυχτερινή περίπολος». Η εικόνα αυτή έκανε το γύρο του διαδικτύου αποκομίζοντας επικριτικά σχόλια για τους μαθητές οι οποίοι κατηγορήθηκαν για το μονόπλευρο ενδιαφέρον τους κυρίως για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Λίγο αργότερα, έγινε γνωστό ότι οι μαθητές αφού είχαν θαυμάσει το έργο, αναζητούσαν πληροφορίες για τον πίνακα στο πλαίσιο μιας εργασίας που τους είχε ανατεθεί αξιοποιώντας την εφαρμογή που έχει αναπτύξει το μουσείο… Λίγα χρόνια μετά, η πρόσφατη εμπειρία της πανδημίας του COVID 19 υπενθύμισε με «βίαιο» τρόπο τη χρησιμότητα των ψηφιακών μεθόδων και εργαλείων στο πεδίο της έκθεσης και οργάνωσης εκθέσεων πολιτισμικών οργανισμών, ανοίγοντας περαιτέρω τον δρόμο για νέους τρόπους διαχείρισης και διάχυσης των πολιτιστικών αγαθών.
Οι θησαυροί ανήκουν στα συστήματα οργάνωσης γνώσης, είναι ελεγχόμενα λεξιλόγια που οργανώνουν και διασυνδέουν τις έννοιες και τους όρους ενός επιστημονικού πεδίου με βάση συγκεκριμένες σημασιολογικές σχέσεις. Σκοπός της οργάνωσης και της δόμησης των όρων είναι η ελαχιστοποίηση της σημασιολογικής ασάφειας που προκύπτει στη φυσική γλώσσα και που οδηγεί σε ασυνέπειες και αντιφάσεις.
Τι είναι τα μεταδεδομένα και γιατί χρειάζονται επιμέλεια; Υπάρχουν πρότυπα μεταδεδομένων και πώς επιλέγουμε το κατάλληλο για να περιγράψουμε τους ψηφιακούς μας πόρους; Με ποιον τρόπο συγκροτούμε ψηφιακές συλλογές και αποθετήρια στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και ποιες εργασίες ψηφιακής επιμέλειας χρειαζόμαστε για την παραγωγή βιώσιμων πόρων; Πώς και γιατί αναπαριστούμε την πληροφορία σε μοντέλα δεδομένων και τι είναι οι οντολογίες; Αυτά και άλλα ερωτήματα πραγματεύεται η σειρά διαδικτυακών μαθημάτων “Επιμέλεια μεταδεδομένων ψηφιακών συλλογών στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Τέχνες” της Υποδομής ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ και του ΔΥΑΣ, που διοργάνωσε η Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας του Ινστιτούτου Πληροφοριακών Συστημάτων του Ε.Κ. Αθηνά και πλέον είναι διαθέσιμη ελεύθερα στο διαδίκτυο για ασύγχρονη εκπαίδευση.
Σελίδα τίτλου της έκδοσης του χρονικού του Συνεχιστή του Θεοφάνη (Βόννη 1838)
Η καραντίνα στη διάρκεια της πανδημίας ανάγκασε τους ερευνητές να αναζητήσουν με μεγαλύτερη ένταση –και συχνά να περιοριστούν σε– υλικό από το Διαδίκτυο για τις εργασίες τους, πέραν αυτού που είχαν ήδη συγκεντρώσει με «φυσικό» τρόπο πριν ακόμα κλείσουν τα αρχεία και οι βιβλιοθήκες. Τούτο έδειξε με εμφατικό τρόπο τις δυνατότητες της ψηφιακότητας αλλά και τα κενά στο ψηφιακό αποτύπωμα των ανθρωπιστικών επιστημών, και συνέβαλε στη διαμόρφωση προσδοκιών για το μέλλον. Εδώ θα ήθελα να αναφερθώ σε μια προσωπική εμπειρία, δηλαδή στην προετοιμασία μιας παρουσίασης σε συνέδριο, το οποίο πραγματοποιήθηκε, όπως τόσα άλλα αυτόν τον καιρό, μέσω κάποιας από τις πλατφόρμες τηλεδιάσκεψης.
Σε προηγούμενο DH t(r)ip είχαμε γνωρίσει μεθόδους και εφαρμογές με τις οποίες τα μουσεία προσπαθούν να προσελκύσουν εικονικούς επισκέπτες σε εικονικά μουσεία στο πλαίσιο που διαμορφώνουν παράγοντες όπως η πρόσφατη επέλαση της πανδημίας του COVID-19. Στη μετά-COVID εποχή τα μουσεία επανέρχονται στο προηγούμενο μοντέλο υποδοχής πραγματικών επισκεπτών στους χώρους τους και καλούνται να αξιοποιήσουν την προηγμένη τεχνογνωσία που εφάρμοσαν όλο αυτό το διάστημα στον σχεδιασμό και την ανάπτυξη εκθέσεων προσανατολισμένα πάντα σε ένα ανθρωποκεντρικό μοντέλο. Οι μουσειογραφικές μελέτες τους είναι σε θέση να εκμεταλλευτούν και να ενσωματώσουν τις δυνατότητες που τους προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες;
Andreas Vesalius, 1546. Πηγή Wellcome Collection, (Άδεια CC BY 4.0)
Η πανδημία του Covid-19 γέννησε έντονο ενδιαφέρον για πανδημίες και επιδημίες στο παρελθόν. Πολλές από τις αναζητήσεις μας μπορούν να ικανοποιηθούν ψηφιακά, καθώς ήδη πριν ξεσπάσει ο Covid-19 η διεθνής κοινότητα των ιστορικών της ιατρικής και της υγείας και οι θεσμικοί τους φορείς είχαν θέσει στη διάθεση της ευρύτερης επιστημονικής κοινότητας πρωτογενές υλικό και ερευνητικά βοηθήματα για παλαιότερους αιώνες. Το υλικό αυτό συμπληρώνεται και από την ψηφιακή επικοινωνία με τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, οι οποίες υπερβαίνουν τα παλαιότερα σύνορα της γνώσης.
Το 1945, πάνω από τα ερείπια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου δοκιμάστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν ευρέως η επιστήμη και η τεχνολογία, ο Vannevar Bush, ένας ευφυής και ταλαντούχος επιστήμονας, γράφει το εμπνευστικό άρθρο As We May Think στο περιοδικό Τhe Atlantic Monthly. Στο άρθρο αυτό ο Bush προβληματίζεται και ταυτόχρονα κλείνει το μάτι σ’ ένα μέλλον όπου οι επιστήμονες θα επαναπροσδιορίσουν το αντικείμενο, τις μεθόδους αλλά και τους πλέον ιδεατούς γι’ αυτούς στόχους της έρευνάς τους.
Οι ταχύτατες και αλματώδεις εξελίξεις στην Υπολογιστική Γλωσσολογία έφεραν μια εναλλακτική προσέγγιση των περισσότερων θεωρητικών ζητημάτων της περιγραφής, ανάλυσης και επεξεργασίας της γλώσσας. Με τη συνδρομή των εργαλείων ανάλυσης κειμένων, την επεξεργασία ομιλίας και τη δημιουργία ψηφιακών σωμάτων κειμένων, σχεδόν όλοι οι κλάδοι της Γλωσσολογίας εντάσσονται δυναμικά στο τεχνολογικό άρμα με απώτερο σκοπό την ταχύτερη επεξεργασία των δεδομένων, τη διαχείριση μεγαλύτερου όγκου υλικού, την αυτόματη επισημείωση και ανάλυση. Οι παραπάνω αλλαγές δεν άφησαν ανεπηρέαστη τη Διαλεκτολογία που προϋποθέτει την ύπαρξη μεγάλου όγκου υλικού για να αναπτύξει και δημιουργήσει τις θεωρητικές της προσεγγίσεις. Από τη αναλογική διαχείριση δύσκολα συλλεχθέντων δεδομένων, γίνεται το πέρασμα στην ψηφιακότητα στις διαλέκτους και τα πρώτα βήματα κυριαρχίας της Υπολογιστικής Διαλεκτολογίας.
Ένας
από τους πλέον διαδεδομένους τρόπους περιγραφής και αναπαράστασης
κειμενικών τεκμηρίων και πληροφορίας σε ψηφιακή μορφή είναι το πρότυπο TEI – Text Encoding Initiative,
που χρησιμοποιείται ευρέως από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα των
Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Σπουδών. Πρότυπο, πρωτοβουλία, κοινότητα και
εργαλείο υποδομής, τι είναι ακριβώς το TEI και γιατί είναι χρήσιμο στις
Ανθρωπιστικές Σπουδές;
Σε παλαιότερο τεύχος του DH t(r)ip είχαμε αναφερθεί στο RRCHNM. Από τότε έχουν περάσει 6 χρόνια και αξίζει μία νέα επίσκεψη στο Κέντρο για να δούμε τι νέο έχει να προσφέρει στις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες και ειδικότερα στην Ιστορία, αλλά και ποιες από παλαιότερες πρωτοβουλίες αποκτούν νέο ενδιαφέρον κυρίως λόγω των πρωτοφανών συνθηκών της πανδημίας.
Το 2019 το RRCHNM συμπλήρωσε 25 χρόνια λειτουργίας κατά τη διάρκεια των οποίων έχει αναπτύξει περί τα 100 διαφορετικά έργα: εργαλεία, ερευνητικά projects, εκπαιδευτικές δράσεις και πάνω απ’ όλα εκπαιδευτικό υλικό. Οι δύο ναυαρχίδες του, στις οποίες κυρίως οφείλει τη διεθνή του καταξίωση, παραμένουν βέβαια το Zotero και το Omeka. Σε αυτό το τεύχος θα αναφερθούμε σε κάποια ακόμα εργαλεία που έχουν στο μεταξύ καταξιωθεί στην ερευνητική κοινότητα, καθώς και σε 2 από τα ενδιαφέροντα projects του Κέντρου που μπορούν να έχουν ευρύτερη απήχηση στην εκπαιδευτική κοινότητα:
Οι θεωρητικές και μεθοδολογικές εξελίξεις στα επιστημονικά πεδία της λαογραφίας, της εθνολογίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας και της προφορικής ιστορίας, σε συνδυασμό με τη ραγδαία εξάπλωση των ψηφιακών τεχνολογιών έχουν επηρεάσει την εθνογραφική έρευνα πεδίου αναφορικά με τις μεθόδους συλλογής αλλά και τη μορφή του υλικού (οπτικοακουστικό υλικό σε αναλογική και ψηφιακή μορφή).
Πολύ περισσότερο έχουν επηρεάσει τα ίδια τα αρχεία. Εκτός από την ψηφιοποίηση του παλαιού χειρόγραφου ή αναλογικού υλικού, η εισαγωγή της ψηφιακότητας εκσυγχρονίζει την οργάνωση, την ταξινόμηση και τη διαχείριση τόσο του παλαιού όσο και του νέου αρχειακού υλικού. Επιπλέον, προσφέρει περισσότερες δυνατότητες αρχειοθέτησης, τεκμηρίωσης, διασύνδεσης και παρουσίασης των διαφορετικών μορφών πληροφορίας που βρίσκονται στα αρχεία, τη διασύνδεση μεταξύ των διαφόρων τύπων αρχειακού υλικού, καθώς και τη διασύνδεση μεταξύ διαφορετικών αρχείων. Τελικά, η μετάβαση στην ψηφιακή εποχή δεν αποτελεί απλώς μια τεχνολογική εξέλιξη. Είναι μια πολύ βαθύτερη αλλαγή, η οποία μπορεί να επηρεάσει ακόμη και την ίδια την έννοια του αρχείου.
Το Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS) είναι ένα πλαίσιο για τη συλλογή, διαχείριση και ανάλυση δεδομένων, βασισμένο στην επιστήμη της γεωγραφίας. Το GIS ενσωματώνει πολλούς τύπους δεδομένων, αναλύει τη χωρική θέση και αναπτύσσει επίπεδα πληροφοριών σε οπτικοποιήσεις χρησιμοποιώντας χάρτες και τρισδιάστατες αναπαραστάσεις. Με αυτές τις ικανότητες, το GIS οργανώνει γεωγραφικά πλήθος πληροφοριών, όπως μοτίβα, σχέσεις και καταστάσεις, βοηθώντας τους ερευνητές να αναλύσουν και να κατανοήσουν σε βάθος το ανά χείρας υλικό τους προς μελέτη, εξάγοντας συμπεράσματα βασισμένα σε χωρικά δεδομένα. Το GIS βρίσκει εφαρμογή στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες οι οποίες αξιοποιούν τις δυνατότητες που τους παρέχονται, με τους μελετητές να συνδυάζουν σύνολα δεδομένων που ήδη έχουν (dataset) με γεωγραφικές πληροφορίες.
Η περιβαλλοντική ιστορία περιγράφει την αμοιβαία σχέση ανθρώπου και φύσης στη διάρκεια του χρόνου και παράλληλα την ίδια την εξέλιξη του περιβάλλοντος μέσω των φυσικών διεργασιών ή ως συνέπεια της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η ποικιλία των κατευθύνσεών της προσφέρει ευρύ πεδίο διεπιστημονικών μεθοδολογικών προσεγγίσεων οι οποίες αντλούν πηγές και μεθόδους έρευνας από την ιστορία, την αρχαιολογία και τις επιστήμες της γης. Η σύγχρονη ψηφιακή εποχή προσφέρει πεδίο για γόνιμες συγκρίσεις μέσα από πληθώρα πληροφοριακών πόρων και τεκμηρίων που προέρχονται από διάφορα επιστημονικά πεδία, προβάλλονται με ποικίλα ψηφιακά μέσα και τεχνικές και εστιάζουν κυρίως στη συγκέντρωση και αρχειοθέτηση επιστημονικού υλικού, ηλεκτρονικών εγγράφων και βιβλιογραφίας με σκοπό τη διάχυση επιστημονικών πορισμάτων στο κοινό.
Τι προτιμούμε να λέμε στα ελληνικά: αφορά κάτι ή αφορά σε κάτι; Είναι ο ασκός ή οι ασκοί του Αιόλου; Γράφουμε αυγό ή αβγό; Υπάρχουν οι τύποι αρκώ ή αρκούμουν; Είναι θετικό να πεις υπό το μανδύα του; Λέμε θεσμικό πλαίσιο και χωροχρονικά πλαίσια ή το αντίθετο; Το να προσφύγει κανείς στην αυθεντία λ.χ. ενός λεξικού, μιας γραμματικής ή ενός καθηγητή γλωσσολογίας, μπορεί να μας δώσει μια απάντηση για το τι «πρέπει» να λέει κανείς, αλλά δεν απαντά στο τι πραγματικά λένε οι ομιλητές της ελληνικής και όχι τι πιστεύει κάποιος ότι λένε (ή γράφουν). Μια συστηματική μέθοδος της γλωσσολογίας, που έχει κυριαρχήσει σε όλα τα πεδία της τα τελευταία χρόνια, είναι η χρήση σωμάτων κειμένων. Τα σώματα κειμένων αποτελούν, πολύ μεγάλες συνήθως, συλλογές γλωσσικού υλικού, αποθηκευμένου σε ηλεκτρονική μορφή και επιλεγμένου με προσεκτικό τρόπο ώστε να προσφέρει χρήσιμα στοιχεία για να απαντηθούν γλωσσολογικά ερωτήματα. Το γλωσσικό υλικό στα σώματα κειμένων προέρχεται από προφορικά και γραπτά κείμενα, από διαφορετικά κειμενικά είδη, και μπορεί να φτάσει σε μέγεθος πολλά εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια λέξεις.
Όταν η Alison Hansel ονόμασε κατά λάθος meeple (blend από τα my και people) τις φιγούρες του παιχνιδιού Carcassonne, δεν φαντάστηκε την κυριαρχία τους πέρα από τον κόσμο των επιτραπέζιων παιχνιδιών. Το πέρασμα από τα παραδοσιακά επιτραπέζια τύπου Monopoly, Taboo, Hotel, Risk, Trivial Pursuit στα επιτραπέζια παιχνίδια νέας γενιάς, όπως είναι το εμβληματικό Catan, το 7 Wonders, το Ticket to Ride, το Small World, το Gloomhaven, το Pandemic άλλαξε ριζικά τη φυσιογνωμία του είδους. Περιορίστηκε ο παράγοντας «τύχη», δημιουργήθηκαν συνεργατικά παιχνίδια, ενώ πλέον τα περισσότερα μπορούν εύκολα, γρήγορα και διασκεδαστικά να χρησιμοποιηθούν για εκπαιδευτικούς ή ερευνητικούς σκοπούς. Δεν είναι τυχαίο που η πλατφόρμα Kickstarter τον Απρίλιο 2019, ανακοίνωσε ότι από το συνολικό ποσό της χρηματοδότησης που ήταν πάνω από 1 δις στα 10 χρόνια λειτουργίας, το 70% δόθηκε για τη δημιουργία επιτραπέζιων παιχνιδιών.
Όψεις του δημόσιου και ιδιωτικού βίου της αρχαιότητας, ιστορικά γεγονότα, από τα σπουδαιότερα μέχρι τα ήσσονος σημασίας αποτυπώνονται στις αρχαίες επιγραφές. Αδιαμφισβήτητα τεκμήρια του αρχαίου κόσμου, χωρίς τη μεσολάβηση μεταγενέστερων αντιγραφέων, οι επιγραφές αποτελούν μάρτυρες της δραστηριότητας των ανθρώπων από τα πρώτα ιστορικά χρόνια. Σήμερα, η ερευνητική κοινότητα του κλάδου της Επιγραφικής ανασύροντας πληροφορίες από τις ενεπίγραφες επιφάνειες των φορέων των επιγραφών, συμβάλουν στην ανασύσταση της εικόνας του αρχαίου κόσμου και στη γνώση μας για τα αρχαία χρόνια. Με την εξέλιξη των νέων τεχνολογιών οι επιγραφολόγοι έχουν στη διάθεσή τους πλέον ψηφιακά εργαλεία και μεθόδους τα οποία διευκολύνουν την έρευνά τους και δίνουν νέες δυνατότητες στον ερευνητικό τρόπο προσέγγισης των επιγραφών.
Τον τελευταίο καιρό, και με αφορμή την πανδημία της ασθένειας COVID-19, οι επιδημίες του παρελθόντος έχουν επανέλθει στον δημόσιο λόγο. Άρθρα και αναλύσεις για τον λοιμό της Αθήνας τον 5ο αιώνα π.Χ., τη λεγόμενη «πανώλη του Ιουστινιανού» τον 6ο αιώνα μ.Χ., τον «Μαύρο Θάνατο» του 14ου αιώνα και την ισπανική γρίπη που ακολούθησε τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δημοσιεύονται στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, παρουσιάζονται σε τηλεοπτικές συζητήσεις και αναζητούνται στον παγκόσμιο ιστό από όλο και περισσότερους ανθρώπους προκειμένου να κατανοήσουν ένα παρόν επισφάλειας και διακινδύνευσης. Η επιστροφή αυτή, ή μάλλον η ανάκληση, αποκαλύπτει την ασύμμετρη σχέση ιστορίας και μνήμης. O Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, π.χ., έχει εκτοπίσει ολοκληρωτικά στη συλλογική μνήμη την επιδημία της ισπανικής γρίπης, αν και τα θύματα της δεύτερης ήταν πιθανότατα περισσότερα από εκείνα του πολέμου. Όπως σχολιάζει ένας αναγνώστης σε ένα άρθρο της ιστορικού Nancy Bristow, «οι πολιτισμικές μας μνήμες είναι γεμάτες με ιστορίες, διηγήσεις και μύθους για τις μάχες, αλλά δεν περιέχουν απολύτως τίποτα για την επιδημία. Είναι σαν ο πόλεμος, με όλη του τη δόξα, να είναι πολύ πιο σημαντικός για το είδος μας από την ασθένεια».
