DH t(r)ip της Παρασκευής_43 | Ιστορία και “Πλαστές Ειδήσεις”
Στα τέλη Μαρτίου του 1821 ο οπλαρχηγός Πανουργιάς προετοίμαζε επίθεση στην πόλη και το κάστρο των Σαλώνων (Άμφισσας). Για να ωθήσουν τους κατοίκους της πόλης να λάβουν μέρος στην επιχείρηση, ο Πανουργιάς και οι άλλοι επαναστάτες έβαλαν κάποιον να διαδώσει «ότι είδεν οφθαλμοφανώς ελλιμενισθέντα ρωσικά πολεμικά πλοία» στον Κορινθιακό Κόλπο, τα οποία χωρίς άλλο θα βοηθούσαν τους Έλληνες. Tο σχέδιο πέτυχε: παρ’ ότι κανένα ρωσικό πλοίο δεν είχε κάνει την εμφάνισή του, οι Σαλωνίτες πήραν κουράγιο και συμμετείχαν στην αναμέτρηση με τους Οθωμανούς.
Είναι το στρατήγημα του Πανουργιά μια περίπτωση «πλαστών ειδήσεων» (fake
news) πριν από την επινόηση του όρου; Όπως υποστηρίζουν οι ερευνητές
του Public Data Lab στο A Field Guide to “Fake News” and Other Information Disorders, οι
αναλογίες είναι απατηλές. Το φαινόμενο (ή μάλλον το σύνολο των
φαινομένων) που ονομάζουμε σήμερα πλαστές ειδήσεις δεν αφορά απλώς τη
σκόπιμη διάδοση ενός ψεύδους ως αλήθειας, κάτι που στην εποχή μας
συμβαίνει κατά κανόνα μέσω του παγκόσμιου ιστού. Αντίστροφα,
είναι ακριβώς η διαδικτυακή κυκλοφορία και πρόσληψη που καθιστά κάτι ως
πλαστή είδηση. Στο μέτρο που τα ψηφιακά δίκτυα επικοινωνίας καθιστούν δυνατή την ιογενή αναπαραγωγή κάθε είδους «ειδήσεων»
σε ένα τεράστιο πλήθος ανθρώπων και σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, ο
πόλεμος της προπαγάνδας και της (παρα)πληροφορίας αγγίζει νέα ποσοτικά
και ποιοτικά όρια.
Επιπλέον, το
στρατήγημα του Πανουργιά στόχευε να ωθήσει τους Σαλωνίτες να
συμμετάσχουν στην επικίνδυνη και ανατρεπτική επαναστατική προσπάθεια. Οι
πλαστές ειδήσεις, αντίθετα, χρωστούν την επιτυχία τους στην επιβεβαίωση
παρά στην ανατροπή στάσεων και συμπεριφορών: αυτό που είμαστε διατεθειμένοι να πιστέψουμε εξαρτάται από αυτό που ήδη πιστεύουμε, γράφουν οι καθηγητές της φιλοσοφίας των επιστημών Cailin O’Connor και James Weatherall.
Oι πλαστές ειδήσεις έχουν απασχολήσει ιδιαίτερα τους ερευνητές των ανθρωπιστικών σπουδών. Στη μελέτη Foresight Study and Interdisciplinary Research Agenda του προγράμματος PARTHENOS για τις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Σπουδές αποτυπώνεται ο προβληματισμός σχετικά με την πρόκληση που αποτελούν οι πλαστές ειδήσεις για την τεκμηριωμένη επιστημονική γνώση μέσω της διάδοσης παραμορφωμένων, απλουστευτικών και ιδεολογικοποιημένων θεωρήσεων της ιστορίας.
Όμως η συζήτηση για τις πλαστές ειδήσεις και την εποχή της «μετα-αλήθειας» (post-truth) αναζωπύρωσε επίσης το ενδιαφέρον των ιστορικών για τον τρόπο κατασκευής και διασποράς ψευδών και φημών στο παρελθόν, όπως και για την εξέλιξη των τρόπων και μέσων επικοινωνίας, πληροφόρησης και ενημέρωσης. Στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης διοργανώθηκε το 2018 συνέδριο με τίτλο Beyond Truth: Fiction and (Dis)information in the Early Modern World, στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου πραγματοποιήθηκε πρόσφατα το συνέδριο Modes of Authentication in Early Modern Europe, ενώ στο Πανεπιστήμιο του Leiden προσφέρεται το μεταπτυχιακό μάθημα Roman Fake News. Documentary Fictions in the Roman World ως ένα «πείραμα ιστορικού αναχρονισμού» με στόχο να προβληματίσει για τη διάδοση φημών και πλαστών αφηγήσεων στο παρελθόν και το παρόν. Η σχέση μεταξύ της ιστορίας και των πλαστών ειδήσεων αποτέλεσε αυτόνομο θέμα συζήτησης στο συμπόσιο An Anatomy of Fake News στο Πανεπιστήμιο George Washington to 2018.
Με ανανεωμένο προβληματισμό, οι ιστορικοί επιστρέφουν στους μηχανισμούς της προπαγάνδας και της πολιτικής χειραγώγησης που στοίχειωσαν τις νεωτερικές κοινωνίες. Ο Steven Remy εξετάζει τη φαλκίδευση των στοιχείων και την εκστρατεία παραπληροφόρησης που οδήγησε το 1957 στην αθώωση των γερμανών στρατιωτών μονάδας των SS για τον βασανισμό και την εκτέλεση 84 αμερικανών αιχμαλώτων δεκατρία χρόνια πριν, και σε συνέντευξή του μιλά για τις ψευδείς ειδήσεις και την προπαγάνδα τότε και τώρα. H Helen Fordham αναλύει τις ψευδείς ειδήσεις ως συστατικό μέρος των τεχνολογιών μαζικής ενημέρωσης στις δεκαετίες του 1930 και 1940. Αυτές τις μέρες ο Carlo Ginzburg δίνει διάλεξη στο Central European University με τίτλο Fake News? An Old New Story. Σε μια εποχή «κρίσης της αλήθειας», αυτά τα παλιά και νέα ζητήματα αγγίζουν άμεσα την ιστοριογραφία και τη δημόσια ιστορία, δηλαδή το πώς ερευνούμε το παρελθόν, το φανταζόμαστε και συζητάμε γι’ αυτό στο παρόν.
Συνεργάτες: Γιώργος Τζεδόπουλος
Επιμέλεια: Γεράσιμος Χρυσοβιτσάνος