DH t(r)ip της Παρασκευής_72 | Hiroshima Archive: Αναπαριστώντας το τραύμα και την καταστροφή
«Αναρωτιέμαι τι καθορίζει τη μοίρα ενός ανθρώπου, είτε στη ζωή είτε στο θάνατο. Όταν σκέφτομαι τους συμμαθητές μου που σκοτώθηκαν εκείνη τη μέρα, ένας κόμπος μου κλείνει τον λαιμό». Έτσι αρχίζει η μαρτυρία του Toshiyuki Miyake. Το πρωί της 6ης Μαΐου 1945, μαζί με 20 συμμαθητές του από τη Δημοτική Τεχνική Σχολή της Χιροσίμα, βρισκόταν στους πρόποδες του λόφου Hijiyama, όπου θα βοηθούσαν στην κατασκευή έργων αντιαεροπορικής άμυνας. Εκεί τους βρήκε η βόμβα.
Ο κύριος Miyake είναι ένας από τους ιάπωνες hibakusha, τους επιζώντες των δύο ατομικών εκρήξεων στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Η μαρτυρία του περιλαμβάνεται μαζί με πολλές άλλες στο έργο Hiroshima Archive, ένα «πλουραλιστικό ψηφιακό αρχείο» που βασίζεται σε εφαρμογές τρισδιάστατης αναπαράστασης του χώρου για να παρουσιάσει τις εμπειρίες των ανθρώπων από την έκρηξη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα. Ο επισκέπτης βρίσκεται μπροστά σε μια πανοραμική άποψη της πόλης, την οποία μπορεί να δει χρησιμοποιώντας (και συγκρίνοντας μεταξύ τους) τρία τοπογραφικά φίλτρα: εκείνο της πόλης το 1945, αμέσως πριν τη ρίψη της βόμβας, εκείνο της περιόδου 1945-1950, και εκείνο του 2015. Σε συγκεκριμένα σημεία της πανοραμικής άποψης βρίσκονται αναρτημένες εικόνες ανθρώπων και φωτογραφίες του αστικού τοπίου σε μικρό μέγεθος.
Με την επιλογή κάποιας από αυτές η εφαρμογή εμφανίζει ένα παράθυρο, όπου παρουσιάζονται είτε οι μαρτυρίες των προσώπων (σε κείμενο ή ψηφιοποιημένο βίντεο) είτε, σε πλήρες μέγεθος, οι φωτογραφίες από τα εκάστοτε σημεία της πόλης λίγο μετά την έκρηξη. Τα βίντεο των μαρτυριών είναι διαθέσιμα και αυτόνομα στο YouTube, ενώ μερικές από τις φωτογραφικές απεικονίσεις σημαντικών σημείων της Χιροσίμα είναι προεπιλεγμένες και προτείνονται στον επισκέπτη σε ένα μικρό μενού στα αριστερά της οθόνης.
Καθεμιά από τις φωτογραφίες συμπληρώνεται από μια δεύτερη που απεικονίζει το σημείο όπως είναι σήμερα.
Το παρελθόν εισρέει διαβρωτικά στο παρόν, αλλά την ίδια στιγμή το παρόν υπερβαίνει και κλείνει τις πληγές του παρελθόντος. Ή άραγε τις απωθεί στη σιωπή και τη λήθη;
Το έργο μας καλεί να σκεφτούμε.
Το Hiroshima Archive δημοσιεύθηκε στο Διαδίκτυο το 2011 και συνεχίζει να εμπλουτίζεται. Η ομάδα ανάπτυξης του έργου αποτελείται κυρίως από επιστήμονες της πληροφορικής και περιλαμβάνει διδάσκοντες και εθελοντές από πανεπιστήμια του Τόκιο, όπως και από εκπαιδευτικά ιδρύματα της Χιροσίμα. Το υλικό προέρχεται από διάφορους φορείς συλλογής μαρτυριών και τεκμηρίων, όπως το Hiroshima Peace Memorial Museum και οργανώσεις επιζώντων της βόμβας. Οι hibakusha, άλλωστε, ενώ καθιερώθηκαν μάλλον απρόθυμα από το ιαπωνικό κράτος ως νομική κατηγορία μόλις το 1957 με βάση συγκεκριμένα γεωγραφικά και βιο-ιατρικά κριτήρια, εξελίχθηκαν σε μια δυναμική πολιτική ομάδα η οποία, σε συνεχή αγώνα ενάντια στην κοινωνική προκατάληψη που βάραινε τα μέλη της, έθεσε δύσκολα ερωτήματα για τον πόλεμο, τη χρήση της ατομικής και πυρηνικής ενέργειας και, βέβαια, την πολιτική και την επίσημη ιστορία της Ιαπωνίας.
Το Hiroshima Archive ήταν το πρώτο επιλαχόν έργο στα Digital Humanities Awards του 2013 στην κατηγορία «Best DH visualization or infographic». Πέρα από τις περγαμηνές, όμως, σημασία έχει το πώς το έργο αξιοποιεί τις δυνατότητες των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Σπουδών για να θεματοποιήσει το τραύμα, την ταυτότητα και την εγρήγορση. Αν και δεν χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη μεθοδολογική ακρίβεια (δεν μαθαίνουμε π.χ. ποια ήταν τα κριτήρια για την επιλογή των μαρτυριών, ενώ ενίοτε οι μαρτυρίες δεν παρουσιάζονται αυτούσιες αλλά σε περιλήψεις στο τρίτο πρόσωπο), ισορροπεί με επιτυχία ανάμεσα στην αντικειμενοποίηση και την επιτέλεση του τραύματος: η πρώτη δίνεται με τη χρήση των λογισμικών γεωαναφοράς και με τα φωτογραφικά τεκμήρια· η δεύτερη με τον φορτισμένο λόγο των μαρτυριών.
Η περιήγηση στην πλατφόρμα του Hiroshima Archive είναι πολύ εύκολη, καθώς οι επιλογές του επισκέπτη είναΗ περιήγηση στην πλατφόρμα του Hiroshima Archive είναι πολύ εύκολη, καθώς οι επιλογές του επισκέπτη είναι σαφείς και περιορισμένες. Είναι προφανές πως η εκλέπτυνση και η πολυπλοκότητα των ερωτημάτων και της οπτικοποίησης δεν ήταν ανάμεσα στις κύριες φροντίδες της ομάδας ανάπτυξης του έργου. Ως εκ τούτου, και με δεδομένα τα χρόνια που έχουν παρέλθει από τη δημιουργία του, το Hiroshima Archive μοιάζει πια απλοϊκό στον σχεδιασμό και την εκτέλεση. Όμως η αμεσότητά του, αυτή ακριβώς που του χάρισε τη διάκριση το 2013, έχει άλλα πλεονεκτήματα: από τη μια τονίζει ακόμα περισσότερο το μήνυμα του Hiroshima Archive ενάντια στον πόλεμο και τη χρήση πυρηνικής ενέργειας, κι από την άλλη δεν αποκλείει από την περιήγηση ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας, καθώς δεν απαιτεί από τους επισκέπτες παρά μικρό βαθμό ψηφιακών δεξιοτήτων. Δεν είναι τυχαίο πως το ολιγόλεπτο βίντεο παρουσίασης του Hiroshima Archive στο YouTube έχει σημαντικά μεγαλύτερο αριθμό προβολών από ό,τι τα περισσότερα αντίστοιχα παραδείγματα από έργα των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών.
Ο στόχος της ομάδας ανάπτυξης του Hiroshima Archive διευρύνθηκε με τον χρόνο. Το πιλοτικό τους έργο ήταν το Nagasaki Archive (2010) που αφορά την έκρηξη στο Ναγκασάκι.
Στη συνέχεια η ομάδα καταπιάστηκε με τις μνήμες της Οκινάουα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ιδιαίτερα την ομώνυμη μάχη του 1945, κατά την οποία οι τρομακτικές απώλειες του άμαχου πληθυσμού του νησιού οφείλονταν κυρίως στον ιαπωνικό στρατό που συμπεριφέρθηκε ως αποικιακή δύναμη κατοχής (The Peace Learning Archive in Okinawa).
Ο σεισμός της 3ης Μαρτίου 2011, με το τσουνάμι και -κυρίως- τη διαρροή ραδιενέργειας που ακολούθησε από τους πυρηνικούς αντιδραστήρες της Φουκουσίμα, μετατόπισε το ενδιαφέρον της ομάδας και οδήγησε στη δημιουργία του The East Japan Earthquake Archive, το οποίο, όπως και τα προηγούμενα έργα, βασίζεται στον συνδυασμό φωτογραφιών και βίντεο από τον σεισμό και τις καταστροφές με προσωπικές μαρτυρίες.
Ο αρχικός στόχος της ομάδας ήταν να διασώσει τις μνήμες των hibakusha και να μεταβιβάσει την ιστορία της βόμβας στις επόμενες γενιές. Τώρα, όπως γράφουν οι ίδιοι, η αποστολή της ομάδας είναι να «μάθουμε για τις τραγωδίες του παρελθόντος, να αισθανθούμε πως μας αφορούν, και να τις παραδώσουμε στις ερχόμενες γενιές με τα δικά μας λόγια». Αναγνωρίζουμε εδώ ένα ιδιαίτερο πλέγμα γενεακής αλληλουχίας, συλλογικού καθήκοντος και δόμησης ταυτότητας πάνω στην κοινή εμπειρία του τραύματος και της καταστροφής. Άλλωστε η κόκκινη σφαίρα που αναπαριστά τη βόμβα και δεσπόζει στο κέντρο της οπτικής σύνθεσης του Hiroshima Archive μοιάζει να είναι ο ίδιος ο ήλιος στο κέντρο της ιαπωνικής σημαίας.
Η εσωστρέφεια είναι έκδηλη στα έργα της ομάδας. Μόνο το Hiroshima Archive είναι μεταφρασμένο στα αγγλικά, αν και τα βίντεο των μαρτυριών δεν έχουν αγγλικούς υποτίτλους. Επιπλέον, δεν φαίνεται να περιλαμβάνονται μαρτυρίες μη Ιαπώνων, και κυρίως των πολυάριθμων Κορεατών που είχαν μεταφερθεί στην Ιαπωνία για να εκτίσουν καταναγκαστική εργασία και έγιναν επίσης θύματα της βόμβας στη Χιροσίμα, ενώ αντίστοιχα στο έργο για την Οκινάουα δεν περιλαμβάνονται μαρτυρίες αμερικανών στρατιωτών. Τελικά, αυτές οι αποτυπώσεις της θυματοποίησης και της καταστροφής μας βοηθούν να καταλάβουμε τις πολύπλοκες και επιλεκτικές διαδικασίες μέσα από τις οποίες εσωτερικεύεται η ιστορία και ανασυγκροτούνται οι ταυτότητες.
Πηγές:
1. https://hiroshima.mapping.jp/concept_en.html
2. https://hpmmuseum.jp/?lang=eng
3. Akiko Naono (2019) The Origins of ‘Hibakusha’ as a Scientific and Political Classification of the Survivor, Japanese Studies, 39:3, 333-352
4. http://dhawards.org/dhawards2013/results/
5. Λιάκος Αντώνης (2007) Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία;, εκδόσεις Πόλις, σελ. 223-227
6. https://www.youtube.com/watch?v=f-q00isamvs
7. https://e.nagasaki.mapping.jp
8. Hein L. E. & Selden M. (2003) Islands of Discontent: Okinawan Responses to Japanese and American Power, Rowman & Littlefield
9. https://peacelearning.jp
10. http://shinsai.mapping.jp/index_en.html
11. Kurt W. Tong (1991) Korea’s forgotten atomic bomb victims, Bulletin of Concerned Asian Scholars, 23:1, 31-37
Συγγραφή: Γιώργος Τζεδόπουλος
Επιμέλεια: Γεράσιμος Χρυσοβιτσάνος