Συνεργατικό περιβάλλον εργασίας στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες: Το δύσκολο πέρασμα από την έρευνα στη σύνθεση

Η παραδοσιακή εικόνα του μοναχικού λόγιου που προήγε τη γνώση για την κοινωνία του παρελθόντος, για την ιστορία, τις τέχνες και τη γλώσσα, έχει θαμπώσει τις τελευταίες δεκαετίες. Δεν πρόκειται βέβαια να εκλείψει όσο η ανάγκη για έρευνα ή/ και ακαδημαϊκή εξέλιξη αποτελούν πολύ ισχυρό κίνητρο για προσωπικές επιδόσεις και διακρίσεις. Έχει όμως θαμπώσει γιατί έχει κάνει την εμφάνισή του ένα εναλλακτικό παράδειγμα. Μεταφερμένο από επιστήμες, όπως η πληροφορική και οι επιστήμες υγείας, το νέο παράδειγμα θέλει αρχικά τον κοινωνικό επιστήμονα και στη συνέχεια τον ιστορικό, το γλωσσολόγο, τον αρχαιολόγο να προάγουν τη γνώση ως μέλη ομάδας. Το μεγάλο πλεονέκτημα του νέου παραδείγματος είναι ότι ενθαρρύνει τη διεπιστημονική σύνθεση των ερευνητικών ομάδων. Ειδικά στην περίπτωση της αρχαιολογίας, η οποία στην περίπτωση της ανασκαφικής δράσης, αποτελεί εφαρμοσμένη επιστήμη, η συνεργατική διεπιστημονική διαδικασία χρονολογείται ήδη από τις συστηματικές ανασκαφές του 19ου αιώνα.

Δεν προσφέρονται ούτε όλες οι επιστήμες ούτε όλες οι επιστημονικές εφαρμογές στον ίδιο βαθμό για συνεργατική προσέγγιση. Ειδικότερα, στις ανθρωπιστικές και τις κοινωνικές επιστήμες η ψηφιακή τεχνολογία έχει διευκολύνει τη διείσδυση του συνεργατικού παραδείγματος στις φάσεις της συλλογής, της τεκμηρίωσης και της ανάλυσης των δεδομένων. Ωστόσο, ο συνεργατικός τρόπος εργασίας δεν έχει εμπεδωθεί ακόμη στην ίδια έκταση σε όλες τις διαδικασίες της προαγωγής της γνώσης. Ειδικά στη διαδικασία της σύνθεσης της πληροφορίας σε γνώση με τη μορφή δημοσιεύσεων έχει κάνει την εμφάνισή του με πολύ διστακτικά ακόμη βήματα. Η επέκταση του συνεργατικού μοντέλου σε αυτήν τη διαδικασία, την κατεξοχήν νοητική διαδικασία, είναι ένα δύσκολο εγχείρημα.

Σε τι οφείλεται αυτός ο δισταγμός; Τι φταίει; Σίγουρα όχι η έλλειψη εργαλείων. Εργαλεία για συνεργατική εργασία υπάρχουν για όλες τις φάσεις της ερευνητικής διαδικασίας, περιλαμβανομένης της σύνταξης: υπηρεσίες νέφους όπως το Google Drive, το OneDrive, και το Dropbox, web based βιβλιογραφικές βάσεις δεδομένων όπως το Zotero και το Mendeley, ή το “πολυεργαλείο” Evernote, μέχρι πλατφόρμες επικοινωνίας, όπως το Zoom, το Skype και το MS Teams, και μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Basecamp ή το Google Workspace. Ειδικά για τη διαδικασία της σύνταξης, όλοι οι δημοφιλείς επεξεργαστές κειμένου (MS Word, Google Doc, LibreOffice, Apple Pages) αξιοποιούν τις δυνατότητες της τεχνολογίας νέφους για το διαμοιρασμό και την από κοινού επεξεργασία κειμένων. Πολλά πανεπιστήμια μάλιστα ενθαρρύνουν τους φοιτητές και τους ερευνητές προς τις νέες αυτές μορφές συνεργασίας με συμβουλές και υποδείξεις διαθέσιμων εργαλείων.
Για παράδειγμα: Research & Collaboration Tools – Citation Management and Writing Tools – LibGuides at MIT Libraries, The right tool for the job: Five collaborative writing tools for academics. | Impact of Social Sciences, Collaborative Writing | Blended & Online Learning Design Fellows | Vanderbilt Universit

Οι αιτίες του δισταγμού που παρατηρείται εντοπίζονται κυρίως στο γεγονός ότι από μόνη της η ύπαρξη εργαλείων για την προώθηση της συντακτικής διαδικασίας δεν αποτελεί ικανή συνθήκη για την επιτυχή συνεργασία μας ομάδας. Ακόμη και όταν τα δεδομένα για τη σύνταξη μιας εργασίας είναι προσβάσιμα στην ομάδα, απουσιάζει μία σαφώς διατυπωμένη μεθοδολογία για την αξιοποίηση αυτών των εργαλείων στη σύνταξη συνεργατικών κειμένων. Σε αυτόν τον τομέα, οι πρακτικές των επιστημών όπως η πληροφορική και οι επιστήμες υγείας μπορούν να διδάξουν πολλά στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, και ως προς τη διαδικασία και ως προς την απαιτούμενη πειθαρχία και τον συντονισμό της ομάδας. Συνεργατικά κείμενα μπορούν να κυμαίνονται σε έκταση και πολυπλοκότητα από σύντομα κείμενα για πόστερ μέχρι ανακοινώσεις σε συνέδρια, εκθέσεις ή και εκτενείς επιστημονικές μελέτες. Σε κάθε περίπτωση, η σύνταξη του κειμένου πρέπει να αντιμετωπισθεί ως project μέσα στο project, εντός του οποίου εμπλέκονται διαδοχικά οι εξής διαδικασίες: ανταλλαγή ιδεών, εννοιολόγηση, διαμόρφωση σκελετού, σύνταξη, επισκόπηση, αναθεώρηση και επεξεργασία*.
*Brainstorming, conceptualizing, outlining, drafting, reviewing, revising and editing.

Προϋπόθεση για την επιτυχία του project είναι όλοι οι εμπλεκόμενοι να έχουν σαφή αντίληψη του στόχου του έργου και του ρόλου καθενός από τα μέλη της ομάδας. Όλες οι σχετικές απορίες και οι ασάφειες πρέπει να επιλύονται ή δυνατόν πριν από την έναρξη της συνεργασίας. Παρακάτω αποτυπώνεται σε διακριτά βήματα η πορεία του έργου από την έναρξη της διαδικασίας μέχρι την ολοκλήρωσή της:

Η ομάδα συναντάται για τον προσδιορισμό του αντικειμένου του κειμένου. Αποφασίζεται η κατεύθυνση (στόχοι και επιχειρηματολογία), η μεθοδολογία (μορφή, μέσα, στάδια), ο προβληματισμός που θα αναπτυχθεί και ότι άλλο απαιτείται για την κοινή κατεύθυνση των συνεργατών στη σύνταξη του κειμένου. Τεχνικά θέματα, όπως π.χ. το σύστημα παραπομπών και βιβλιογραφίας, πρέπει, και αυτά, να αποφασιστούν σε αυτό το στάδιο.
Το βήμα αυτό είναι το ουσιαστικότερο όλων και πρέπει να αποτυπωθεί εγγράφως, ως ένα είδος εισαγωγής/ οδηγού στο υπό σύνταξη κείμενο.
Συνήθως απαιτούνται περισσότερες από μία συναντήσεις (τυπικά δύο με τρεις) μέχρι η ομάδα να καταλήξει στο αντικείμενο του κειμένου (κατεύθυνση, μεθοδολογία, κλπ.). Αυτές οι συναντήσεις δεν πρέπει να απέχουν χρονικά πολύ η μία από την άλλη.
Το πιθανότερο είναι ότι αναπροσαρμογές θα απαιτηθούν κατά την πορεία σε μία διαρκή ανατροφοδότηση σε όλα τα στάδια της διαδικασίας.
Στην ίδια ή σε επόμενη συνάντηση η ομάδα ενημερώνεται για την απαιτούμενη έκταση του κειμένου, την καταληκτική προθεσμία και αποφασίζονται οι φάσεις 3-6.
Ορίζεται ο υπεύθυνος σύνταξης για τον συντονισμό της σύνταξης του κειμένου.
Ορίζονται οι υπεύθυνοι για την πραγμάτευση συγκεκριμένων ενοτήτων του κειμένου (π.χ. κατά περίπτωση κεφαλαίων, ενοτήτων, παραγράφων) και ο τελικός επιμελητής. Για την αρμονική συνεργασία της ομάδας καταβάλλεται κάθε προσπάθεια για την ισότιμη κατανομή των εργασιών.
Ορίζονται η καταληκτήρια προθεσμία και οι ενδιάμεσοι σταθμοί.
Ο υπεύθυνος σύνταξης δημιουργεί ένα κοινά προσβάσιμο συνεργατικό αρχείο (π.χ. google doc) και καταγράφει τις ενότητες του κειμένου, όπως έχουν αποφασιστεί.
Συγκροτείται ένα κοινό βασικό σώμα βιβλιογραφίας.
Πραγματοποιούνται ενδιάμεσες συναντήσεις της ομάδας (α) για την παρακολούθηση του χρονοδιαγράμματος και την εξέλιξη της συμβολής κάθε εμπλεκόμενου και (β) για ενδεχόμενη αναθεώρηση των στόχων (γ) η/και συζήτηση άλλων ζητημάτων που μπορεί να προκύψουν κατά τη διάρκεια της σύνταξης. Στις συναντήσεις αυτές πρέπει να διατίθεται ο απαιτούμενος χρόνος για εποικοδομητική ανταλλαγή γνωμών, για πλήρη κατανόηση ενδεχόμενων διιστάμενων απόψεων και για την αρμονική τους διευθέτηση.
Τελική επιμέλεια.

Ο ρόλος του Υπεύθυνου για τη σύνταξη του κειμένου συνίσταται στην παρακολούθηση της πορείας της σύνταξής του (έκταση και χρονοδιαγράμματα) και στην εξασφάλιση ότι το κείμενο υπηρετεί τους στόχους που έχουν τεθεί, ότι το κείμενο εμφανίζει ομοιογένεια (ως προς το περιεχόμενο, το ύφος, την ισόρροπη έκταση των μερών), ότι τα επιχειρήματα τεκμηριώνονται με επάρκεια και ότι τα συμπεράσματα διατυπώνονται με σαφήνεια.

Οι άλλοι συμμετέχοντες συντάκτες αναλαμβάνουν να πραγματευθούν το μέρος του κειμένου, όπως έχει συμφωνηθεί, και φροντίζουν ώστε η επιχειρηματολογία τους να υπηρετεί το στόχο του κειμένου και ότι αυτή τεκμηριώνεται με επάρκεια. Στη διαδικασία της σύνταξης ενυπάρχει το απαραίτητο στοιχείο της συνεργασίας μεταξύ των μελών της ομάδας σε όλη τη διάρκειά της (αρχική σύνταξη και αναθεώρηση).

Ο τελικός επιμελητής αναλαμβάνει να εξασφαλίσει ότι το οριστικό κείμενο ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές (έκτασης ή άλλες) που έχουν τεθεί και να διορθώσει τυχόν λάθη (ορθογραφικά, γλωσσικά).