DH t(r)ip της Παρασκευής_42 | Η αναπαράσταση του εφήμερου: Η πρόκληση της ψηφιακότητας στην έρευνα του Θεάτρου και των Παραστατικών Τεχνών
Η εφαρμογή ψηφιακών μεθόδων και η ανάπτυξη αντίστοιχων εργαλείων αποτελεί μια νέα πρόκληση για τους ερευνητές της Επιστήμης του Θεάτρου και των Παραστατικών Τεχνών. Το αποτύπωμά της στη θεατρολογική έρευνα έχει ήδη αρχίσει να γίνεται ορατό, ακολουθώντας τη ραγδαία ανάπτυξη της διεπιστημονικής περιοχής που τείνει να καθιερωθεί με τον όρο «Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες» (Digital Humanities).
Το θέατρο και οι παραστατικές τέχνες μπορούν να αποτελέσουν μάλιστα προνομιακό πεδίο εφαρμογής των ψηφιακών ερευνητικών μεθόδων, καθώς οι ίδιες εγγενείς δυσκολίες που αντιμετωπίζει η Θεατρολογία λόγω της ιδιοσυστασίας του αντικειμένου της (το εφήμερο της παράστασης/παραστασιακού γεγονότος, η σημασία της ζωντανής παρουσίασής του, το πολυαισθητηριακό καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, η ανάγκη ύπαρξης κοινού που χαρακτηρίζουν το θεατρικό γεγονός), προσδιορίζουν και την ψηφιακή μεθοδολογία: Αυτή περιλαμβάνει και πραγματεύεται όχι μόνο κείμενα αλλά πολυεπίπεδες λεκτικές συσσωρεύσεις, εικόνες, ήχο, βίντεο, κοινωνικά δίκτυα και άλλες μορφές που δημιουργούνται μέσω συνεργατικών δικτύων εξειδικευμένων επιστημόνων και διαδίδονται σε κοινά που διαδρούν μαζί τους σε πραγματικό χρόνο.
Το πρώτο κύμα των ψηφιακών εγχειρημάτων με αντικείμενο το θέατρο και τις παραστατικές τέχνες εστίασε στην υλοποίηση εκτεταμένων ψηφιοποιήσεων μεγάλου όγκου δεδομένων και την τεκμηρίωσή τους, υπαγορευόμενων από την ανάγκη των φορέων που τα διαχειρίζονταν (καλλιτεχνικοί οργανισμοί, αρχεία) να τα διασώσουν και να τα διατηρήσουν. Χαρακτηρίζεται από την ποσοτική παραγωγή ψηφιακών δεδομένων κειμένων, εικόνων, βίντεο, ηχητικών τεκμηρίων, την ανάπτυξη βάσεων δεδομένων, την επεξεργασία γλωσσικών ατλάντων και τη δημιουργία υποδομών, μεταξύ άλλων. Η εξέλιξη αυτή αποτυπώνεται και στην ελληνική περίπτωση, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα μεγάλα προγράμματα ψηφιοποίησης και τεκμηρίωσης αρχειακού υλικού στα οποία επιδόθηκαν οι κρατικές σκηνές στο τέλος της προηγούμενης δεκαετίας (Εθνικό Θέατρο, Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος). Την πρώτη αυτή φάση ακολούθησε στη διεθνή πρακτική η ποιοτική επεξεργασία και η επιμέλεια των δεδομένων, οι ψηφιακές οπτικοποιήσεις, η διαχείριση και ανάλυση της χωρικής πληροφορίας, η παραγωγή εντέλει σύνθετων ψηφιακών εκδόσεων με στόχο πλέον την ανάδειξη και προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς και της σύγχρονης καλλιτεχνικής δημιουργίας (βλ. τη δημιουργία του Εικονικού Εκπαιδευτικού Μουσείου από την Εθνική Λυρική Σκηνή).
Mονοθεματικό ψηφιακό project αφιερωμένο στο έργο του νορβηγού δραματουργού Ερρίκου Ίψεν αποτελεί η βάση δεδομένων Ιbsenstage που δημιουργήθηκε και συντηρείται από το Κέντρο Ιψενικών Σπουδών της Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Όσλο. Παρέχει δυνατότητες οπτικοποίησης και χαρτογράφησης, που βοηθούν στην απεικόνιση και κατανόηση της πρόσληψης του έργου του σε πολλαπλά επίπεδα (παράσταση, μετάφραση κ.ο.κ.). Το υλικό της βάσης διασυνδέει υποκριτικές διαδρομές με τον σκηνικό πληθυσμό του Ίψεν (ρόλους) αναδεικνύοντας τη συμβολή των συντελεστών των παραστάσεων στη διάδοση του ιψενικού έργου και παρέχει ενδιαφέροντα στοιχεία για την άσκηση πολιτιστικής πολιτικής μέσω της χρηματοδότησης θεατρικών σχημάτων για περιοδείες στο εξωτερικό. Υιοθετήθηκε το σχήμα μεταδεδομένων ενός άλλου σημαντικού ψηφιακού έργου, του Ausstage (The Australian Live Performance Database) που τεκμηριώνει πληροφορίες για παραστάσεις στην Αυστραλία από την έναρξη της θεατρικής δραστηριότητας στην ήπειρο έως σήμερα.
Το τοπίο σήμερα στη θεατρολογία και την έρευνα των παραστατικών τεχνών περιλαμβάνει ψηφιακά έργα για μεμονωμένους θεατρικούς συγγραφείς/ηθοποιούς, προγράμματα που στοχεύουν στην τεκμηρίωση της θεατρικής αρχιτεκτονικής, του χορού και του κινηματογράφου, μεγαλύτερα προγράμματα δικτύων πολιτιστικών φορέων, κ.ά. Τα ψηφιακά αρχεία θεατρικών οργανισμών αναδεικνύουν σημαντικές πτυχές της ιστορίας τους, όπως στην περίπτωση των μητρώων του αρχείου της εμβληματικής Comédie-Française (The Comédie-Française Registers Project), που περιλαμβάνει ψηφιοποιημένα οικονομικά δεδομένα, βιβλία διανομών/παρουσιολογίου, διοικητικά έγραφα που αφορούν στην καθημερινή δραστηριότητα του θιάσου από το 1680 έως το 1793, ενώ το πρόγραμμα επεκτείνεται και στη συγκέντρωση και ψηφιοποίηση κριτικογραφίας.
Ανάμεσα στα σύνθετα εγχειρήματα πολιτιστικών δικτύων που συνδυάζουν βάσεις δεδομένων και οπτικές αναπαραστάσεις, είναι το Theatrescapes. Mapping Global Theatre Histories του Κέντρου Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Εκκινώντας από τις μεθοδολογικές παραδοχές της Ιστορίας του Θεάτρου και των Media, της Κοινωνιολογίας και της Εθνολογίας, το φιλόδοξο πρόγραμμα αξιοποιεί εργαλεία των Digital Humanities για να ανασυστήσει και να αναπαραστήσει τις παγκόσμιες ροές και τις πολιτισμικές διασταυρώσεις στο θέατρο και την όπερα κατά τον 19ο και 20ό αιώνα. Μέσω μιας σχεσιακής βάσης δεδομένων που εστιάζει στις χωροχρονικές αναφορές επιχειρεί να αναλύσει τις ανταλλαγές σε παγκόσμιο επίπεδο, και να φωτίσει την υπερτοπική δυναμική στο θεατρικό χώρο κατά τη διάρκεια της αποκαλούμενης πρώτης φάσης της παγκοσμιοποίησης. Το πρόγραμμα φιλοδοξεί να καταστεί αφετηρία για την καθιέρωση των μεθόδων και εργαλείων των Ψηφιακών Ανθρωπιστικων Σπουδών στην Ιστορία, τις Θεατρικές Σπουδές και την Ιστορία της Τέχνης.
Η σταχυολόγηση των ψηφιακών έργων που προηγήθηκε, παρότι απέχει πολύ από το να είναι εξαντλητική, καταδεικνύει τη δυναμική που έχει αναπτυχθεί στον χώρο των Θεατρικών και Παραστατικών Σπουδών. Παράλληλα με τη συνεχιζόμενη ανάγκη για ψηφιακή συντήρηση κι επιμέλεια του πολύτιμου κι εφήμερου υλικού που αφήνει πίσω της η καλλιτεχνική δημιουργία, αναμένεται να αλλάξει τον τρόπο που θέτουμε τα ερευνητικά ερωτήματα και τη μεθοδολογία του γνωστικού μας πεδίου, φωτίζοντας ειδολογικές εκλεκτικές συγγένειες και πολιτισμικές συνάψεις.
Συνεργάτες: Ελένη Γουλή
Επιμέλεια: Γεράσιμος Χρυσοβιτσάνος