DH t(r)ip της Παρασκευής_61 | Σύνολα ιστορικών πηγών στο διαδίκτυο: ένα σενάριο έρευνας από τις μέρες της καραντίνας
Η καραντίνα στη διάρκεια της πανδημίας ανάγκασε τους ερευνητές να αναζητήσουν με μεγαλύτερη ένταση –και συχνά να περιοριστούν σε– υλικό από το Διαδίκτυο για τις εργασίες τους, πέραν αυτού που είχαν ήδη συγκεντρώσει με «φυσικό» τρόπο πριν ακόμα κλείσουν τα αρχεία και οι βιβλιοθήκες. Τούτο έδειξε με εμφατικό τρόπο τις δυνατότητες της ψηφιακότητας αλλά και τα κενά στο ψηφιακό αποτύπωμα των ανθρωπιστικών επιστημών, και συνέβαλε στη διαμόρφωση προσδοκιών για το μέλλον. Εδώ θα ήθελα να αναφερθώ σε μια προσωπική εμπειρία, δηλαδή στην προετοιμασία μιας παρουσίασης σε συνέδριο, το οποίο πραγματοποιήθηκε, όπως τόσα άλλα αυτόν τον καιρό, μέσω κάποιας από τις πλατφόρμες τηλεδιάσκεψης.
Η ανακοίνωση αφορούσε δύο συγκεκριμένες ιστορίες υπεράσπισης της χριστιανικής ταυτότητας και μαρτυρικού θανάτου, που κατάγονται από την ύστερη αρχαιότητα. Διερευνούσε τη διασπορά και τις διασκευές των ιστοριών αυτών σε αγιολογικά, ιστοριογραφικά και λογοτεχνικά κείμενα μέχρι τους πρώιμους νεότερους χρόνους, και επικεντρωνόταν στο πώς οι ελληνορθόδοξοι λόγιοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αφηγήθηκαν τις ιστορίες εκ νέου και με ποιον τρόπο τις νοηματοδότησαν. Γι’ αυτό τον λόγο έπρεπε να αναζητηθούν πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές από ένα μεγάλο χρονικό ανάπτυγμα, από τον 3ο μέχρι τον 17ο αιώνα, πέρα από όσες είχαν ήδη συγκεντρωθεί και μελετηθεί πριν εφαρμοστούν τα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας. Η αναζήτηση οδήγησε αρχικά σε οργανωμένα σύνολα υλικού, όπως οι ψηφιοποιημένες σειρές της Ελληνικής και Λατινικής Πατρολογίας (Patrologiae Cursus Completus), της Βυζαντινής Ιστοριογραφίας (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae) και της Χριστιανικής Αγιολογίας (Acta Sanctorum). Αναγκαστικά η έρευνα περιορίστηκε σ’ αυτές τις κλασικές εκδόσεις, κυρίως του 19ου αιώνα, μια που ήταν διαθέσιμες ολόκληρες και χωρίς περιορισμούς στον Ιστό (κυρίως μέσω του GoogleBooks).
Για τα εκδεδομένα ελληνικά κείμενα του 15ου και 16ου αιώνα αξιοποιήθηκε κυρίως η Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης Ανέμη, αλλά και το υλικό του έργου Δημώδης Γραμματεία του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας. Για ψηφιοποιημένα χειρόγραφα χρησιμοποιήθηκαν οι συλλογές της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου και της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, η βάση δεδομένων του Πανεπιστημίου του Princeton, όπως και οι σχετικές πληροφορίες από το πρόγραμμα Ιστοριογραφία στην Οθωμανική Ευρώπη (Historiography in Ottoman Europe) του Πανεπιστημίου του Bochum στη Γερμανία.
Εικονικό υλικό αναζητήθηκε από την ψηφιοποιημένη συλλογή του Βρετανικού Μουσείου. Όμως η έρευνα οδήγησε και σε άλλα μονοπάτια, όπως το επικό ποίημα Orlandofurioso του Ludovico Ariosto. Εκτός από την παλιά μετάφραση του έργου στα αγγλικά, ψηφιοποιημένη στο Project Gutenberg, αξιοποιήθηκε το πολυμεσικό έργο Orlandofurioso.org, το οποίο συνδυάζει το ποίημα με απεικονίσεις που εμπνεύστηκαν από αυτό. (Χαρακτηριστικό της ψηφιακής αβεβαιότητας: αυτή τη στιγμή, μόλις μερικές εβδομάδες μετά από την έρευνα, το έργο δεν είναι προσβάσιμο στον Ιστό).
Ως προς τις δευτερογενείς πηγές, σημαντικό ήταν ότι υπήρχε δυνατότητα πρόσβασης σε ψηφιοποιημένες συλλογές του J-STOR και σε άλλα σύνολα ψηφιακού υλικού (περιοδικά και μονογραφίες) μέσω του Συνδέσμου Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Επίσης αξιοποιήθηκαν ευρέως οι βάσεις δεδομένων του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (κυρίως σε ό,τι αφορά τις ελληνικές διδακτορικές διατριβές και τα ψηφιοποιημένα ελληνικά περιοδικά) και έγινε χρήση των δικτύων διαμοίρασης επιστημονικών εργασιών Academia.edu και ResearchGate.
Η αναζήτηση ως διαδικασία απαίτησε χρόνο και ευελιξία, δεδομένου ότι για τον εντοπισμό των πηγών δεν αρκούσε να γνωρίζει κανείς ότι μια πρωτογενής ή δευτερογενής πηγή έπρεπε να μελετηθεί, αλλά να βρεθεί τρόπος ηλεκτρονικής πρόσβασης σε αυτήν (δηλαδή στο πρωτογενές της περιεχόμενο) μέσα από ένα δάσος διαφορετικών συστημάτων ψηφιοποίησης, μεταδεδομένων και τεκμηρίωσης από φορέα σε φορέα και από πρόγραμμα σε πρόγραμμα. Βέβαια, κάποιος θα έλεγε με το δίκιο του, όλες αυτές οι πηγές δεν θα ήταν καν προσβάσιμες σε έναν ερευνητή πριν από μερικά χρόνια. Ποια βιβλιοθήκη θα ήταν σε θέση να συγκεντρώσει και να οργανώσει τέτοιον όγκο (σε μεγάλο βαθμό ετερόκλητου) υλικού; Αυτό είναι αλήθεια, όπως επίσης το ότι έχει προχωρήσει η επεξεργασία διαλειτουργικών και αξιόπιστων μεταδεδομένων για την αναζήτηση και τη χρήση πηγών των ανθρωπιστικών σπουδών.
Το παράδειγμα που παρουσιάστηκε δεν είναι στην ουσία παρά ένα σενάριο έρευνας όπως αυτά που αναπτύχθηκαν στην εφαρμογή Standardization Survival Kit του ευρωπαϊκού προγράμματος PARTHENOS και στόχο είχαν να ωθήσουν τους ερευνητές να μοιραστούν εμπειρία και γνώση από την αναζήτηση και την αξιοποίηση πηγών στον ψηφιακό κόσμο.
Συγγραφή: Γιώργος Τζεδόπουλος
Επιμέλεια: Ελένη Βερναρδάκη