Η Ανοικτή Επιστήμη αποτελεί πλέον το κυρίαρχο μοντέλο διεξαγωγής και επικοινωνίας της έρευνας στο ψηφιακό περιβάλλον. Οι πυλώνες της Ανοικτής Επιστήμης θεμελιώνονται στην υποστήριξη συνεργατικών μεθόδων, την επιτάχυνση των ερευνητικών διαδικασιών, τη διάθεση ανοικτού περιεχομένου και δεδομένων, καθώς και την καλλιέργεια ψηφιακών δεξιοτήτων μεταξύ των ερευνητών και των πολιτών.

Η διάβαση του Σαγγάριου από γέφυρες που κατασκεύασε το Μηχανικό. Σκηνές από την καθημερινή ζωή στην Αθήνα του ‘30. Πλάνα από τους πανηγυρισμούς για την Απελευθέρωση της Αθήνας. Προφορικές μαρτυρίες προσφύγων για τη μικρασιατική καταστροφή. Επίκαιρα του 1960. Ο Γιάννης Μόραλης μιλά για το έργο του. Οπτικοακουστικά τεκμήρια διαφορετικά μεταξύ τους, τα οποία φωτίζουν την κοινωνική, πολιτική, πολιτισμική ιστορία των περασμένων δεκαετιών. Μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας αρχειακό υλικό καταγεγραμμένο σε φυσικό μέσο παλαιών φορμάτ, όπως φιλμ 16mm, 35mm, βίντεο 1 και 2 ιντσών, στο οποίο μπορεί κανείς να έχει πρόσβαση μόνο με τη χρήση του αντίστοιχου τεχνολογικού εξοπλισμού “ανάγνωσής” του, αποκτά μια νέα-ψηφιακή-ζωή και μας αποκαλύπτει την εικόνα —συχνά μόνο βωβή— του παρελθόντος. Τα οπτικοακουστικά αρχεία, σε μια ποικιλία φορμάτ, είδους και θεματολογίας, μπορούν να αποτελέσουν σημαντική πηγή έρευνας, δρώντας συμπληρωματικά με τις παραδοσιακές γραπτές πηγές, αλλά και λειτουργώντας ως αυτόνομες πηγές έρευνας.

Η χρήση του ψηφιακού μέσου, αφενός επιταχύνει την επικοινωνία καθώς και τη συλλογή και διάθεση δεδομένων, αφετέρου γίνεται και διαμορφωτής μιας νέας θέασης της ανθρώπινης εμπειρίας. Μερικά από τα χαρακτηριστικά αυτής της ψηφιακής θέασης είναι η μαζικότητα και η δημοκρατικότητα στην παραγωγή περιεχομένου, και η δυνατότητα για πρόκληση ισχυρών συναισθημάτων. Σε αυτήν τη διαδικασία οι επαγγελματίες ιστορικοί μοιράζονται την ευθύνη της παραγωγής της γνώσης με τους ίδιους τους επιμελητές του περιεχομένου και με τους ενεργούς πολίτες. Πολύ συχνά η ανθρώπινη εμπειρία είναι εξαιρετικά οδυνηρή. Όπως και στον αναλογικό κόσμο, άλλοι αρνούνται να την αποδεχτούν, βυθιζόμενοι στην παραπληροφόρηση ή στον πλασματικό κόσμο του Metaverse, άλλοι την αναγνωρίζουν γι’ αυτό που είναι και αναλαμβάνουν τις συνέπειες αυτής της αναγνώρισης: Η αναζήτηση, η αποδοχή και η ερμηνεία του παρελθόντος αποτελούν μέρος αυτής της στάσης.

Η πύλη του δικτύου DARIAH-GR/ΔΥΑΣ ανανεώθηκε! 
Από το 2017 το δίκτυο DARIAH-GR/ΔΥΑΣ αποτελεί, μαζί με το Clarin:el, τη μία από τις δύο συνιστώσες της Εθνικής Υποδομής για τις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Τέχνες και για τη Γλωσσική Έρευνα και Καινοτομία ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ. Μέσα από τις σελίδες της νέας πύλης προσφέρονται πληθώρα πληροφοριών σχετικά με την ταυτότητα του δικτύου, την εθνική υποδομή Απολλωνίς, εργαλεία και υπηρεσίες που διατίθενται στους ερευνητές, δράσεις που αφορούν την ερευνητική κοινότητα των ανθρωπιστικών σπουδών καθώς και την ψηφιακή βιβλιοθήκη όπου καταχωρίζονται δημόσια κείμενα που παράγονται στο πλαίσιο δράσεων του δικτύου. 

«Αναρωτιέμαι τι καθορίζει τη μοίρα ενός ανθρώπου, είτε στη ζωή είτε στο θάνατο. Όταν σκέφτομαι τους συμμαθητές μου που σκοτώθηκαν εκείνη τη μέρα, ένας κόμπος μου κλείνει τον λαιμό». Έτσι αρχίζει η μαρτυρία του Toshiyuki Miyake. Το πρωί της 6ης Μαΐου 1945, μαζί με 20 συμμαθητές του από τη Δημοτική Τεχνική Σχολή της Χιροσίμα, βρισκόταν στους πρόποδες του λόφου Hijiyama, όπου θα βοηθούσαν στην κατασκευή έργων αντιαεροπορικής άμυνας. Εκεί τους βρήκε η βόμβα.

Το 2020 συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από την έναρξη της δεκαετίας του 1940. Μια σειρά εμβληματικών γεγονότων λαμβάνουν χώρα στην κρίσιμη αυτή περίοδο στην Ελλάδα: Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, Απελευθέρωση, Εμφύλιος διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο, αφήνοντας έντονο το στίγμα τους και στη μετέπειτα εποχή. Οι μαρτυρίες που συνθέτουν αυτό το πλούσιο μωσαϊκό βρίσκονται κατακερματισμένες σε διαφορετικά αρχεία και οργανισμούς μνήμης, φωτίζοντας διαφορετικές όψεις των γεγονότων συχνά από αντιμαχόμενες πλευρές. Τα τελευταία χρόνια η μελέτη για τη δεκαετία του 1940 έχει προχωρήσει σημαντικά. Ομοίως, αξιοσημείωτη προσπάθεια έχει καταβληθεί στο πεδίο των ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών για τη δημιουργία θεματικών πυλών που συναθροίζουν αρχειακά τεκμήρια από συναφείς ιστορικές περιόδους. Ποιες είναι οι προκλήσεις της συνάθροισης ενός τέτοιου υλικού; Ποιες πρακτικές ψηφιακής επιμέλειας ενδείκνυνται για τη συγκρότηση και αξιοποίηση αποθετηρίων αρχειακών συλλογών από διαφορετικούς οργανισμούς; Με ποιον τρόπο η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να διευκολύνει την αναζήτηση πηγών και την ιστορική έρευνα της περιόδου; Μέσω της πιλοτικής θεματικής δράσης για τη Δεκαετία 1940, η ερευνητική υποδομή ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ επιδεικνύει στην πράξη ψηφιακές μεθόδους, υπηρεσίες και πόρους γύρω από ένα συγκεκριμένο ερευνητικό παράδειγμα και βελτιώνει την πρόσβαση στο αρχειακό υλικό της ταραγμένης αυτής περιόδου.

Η ανάγκη των ερευνητών την τελευταία δεκαετία για την ενσωμάτωση των Οθωμανικών Σπουδών με τις ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες οδήγησε, στις αρχές του 2021, στη δημιουργία της πλατφόρμας Digital Ottoman Studies (DOS). Η νέα αυτή πλατφόρμα συμβάλλει στην ανάπτυξη των ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών μέσω του σχεδιασμού ενός κόμβου για ψηφιακά projects, εργαλεία, εκδηλώσεις και δημοσιεύσεις στο πεδίο των Οθωμανικών και Τουρκικών Σπουδών. Δημιουργός και συντονίστρια της πλατφόρμας είναι η Fatma Aladağ, υποψήφια διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο του Leipzig, ενώ διευθυντικό ρόλο στην εξέλιξη του έργου έχει ο Yunus Uğur, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Marmara στην Κωνσταντινούπολη. Την ευθύνη τακτικής ενημέρωσης και εμπλουτισμού της DOS  έχουν αναλάβει τα μέλη της συντακτικής ομάδας.

Είμαστε μάρτυρες ενός πρωτοφανούς κύματος διεθνούς αλληλεγγύης προς την Ουκρανία μπροστά στην ανυπολόγιστη καταστροφή που έχει επιφέρει η ρωσική εισβολή. Και ενώ πενθούμε πάνω από όλα για την απώλεια και τον πόνο των ανθρώπων, ενώ μας εξοργίζει η θηριωδία κατά των αμάχων, ο αδιάκριτος βομβαρδισμός κατοικιών, σχολείων και νοσοκομείων, εξανιστάμεθα επίσης για τη στοχοποίηση και την καταστροφή των μνημείων της ουκρανικής πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η πρώτη έκδοση του διαδικτύου Web 1.0 αναφέρεται επίσης ως Syntactic Web ή δίκτυο για-ανάγνωση-μόνο (ready-only). Είναι η εποχή (1990–2000), όπου ο ρόλος ενός χρήστη περιορίζεται στην ανάγνωση πληροφοριών που παρέχονται από τους παραγωγούς περιεχομένου. Δεν παρέχεται η δυνατότητα στον χρήστη ή στον καταναλωτή να κοινοποιήσει πληροφορίες στους παραγωγούς περιεχομένου. Παράδειγμα του Web 1.0 είναι οι στατικοί και οι προσωπικοί ιστότοποι.
Το Web 2.0, που αναφέρεται επίσης ως Social Web ή δίκτυο για ανάγνωση-γραφή (read-write) και εμφανίζεται την περίοδο 2000–2010 (αν και συνεχίζεται ακόμη και τώρα), διευκολύνει την αλληλεπίδραση μεταξύ χρηστών στους ιστοτόπους, όπου το δίκτυο επιτρέπει στους χρήστες να επικοινωνούν με άλλους χρήστες. Αυτήν την εποχή κάθε χρήστης μπορεί να είναι παραγωγός περιεχομένου και το περιεχόμενο διανέμεται και μοιράζεται μεταξύ ιστότοπων. Μερικές από τις διάσημες εφαρμογές Web 2.0 είναι το Facebook, το YouTube, το Flickr, το Twitter κλπ. Το Web 2.0 είναι χτισμένο γύρω από τους χρήστες, ο παραγωγός χρειάζεται απλώς να δημιουργήσει έναν τρόπο για να τους ενεργοποιήσει και να τους προσελκύσει.

Ένας ασφαλής τρόπος για να κατανοήσει κανείς την πραγματικότητα στην απροσπέλαστη περιπλοκότητά της αποτελεί η καταφυγή στους μύθους. Από την ομηρική Ιλιάδα, τη διασημότερη ίσως εξιστόρηση πολέμου παγκοσμίως, τις αγγελικές ρήσεις του Αγγελιαφόρου στους Πέρσες, την τραγωδία των ηττημένων του Αισχύλου, έως τη Μάνα κουράγιο και τα παιδιά της του Μπρεχτ, χρονικό του Τριανκονταετούς Πολέμου, η δραματοποίηση των πολεμικών συγκρούσεων και η μεταφορά τους στη σκηνή ή/και την κινηματογραφική οθόνη αποτελεί αρχετυπικό θεματικό μοτίβο.

Οι ψηφιακοί βοηθοί συνομιλίας ή ψηφιακοί συνομιλητές ή πράκτορες συζήτησης (conversational agents) αποτελούν υλοποίηση ενός συστήματος διαλόγου (dialogue system) που είναι ένα σύστημα υπολογιστή, που προορίζεται να συνομιλεί με έναν άνθρωπο για την επίλυση προβλημάτων για προκαθορισμένα θέματα και ζητήματα. Τα συστήματα διαλόγου χρησιμοποιούν ένα ή περισσότερα μέσα, όπως κείμενο, ομιλία, γραφικά, απτικά, χειρονομίες και άλλα μέσα επικοινωνίας εισόδου και εξόδου. Οι ψηφιακοί συνομιλητές είναι εφαρμογές αλληλεπίδρασης με ένα χρήστη χρησιμοποιώντας φυσική γλώσσα και παρέχουν διάφορες μορφές υπηρεσίας. Η αλληλεπίδραση έχει τη μορφή διαλόγου και γίνεται προσπάθεια να προσομοιάζει κατά το δυνατόν την ανθρώπινη επικοινωνία. Οι παρεχόμενες υπηρεσίες μπορεί να έχουν επαγγελματικό χαρακτήρα, όπως παροχή πληροφοριών και συμβουλών ή μπορεί να έχουν ως σκοπό τη δημιουργία μιας συζήτησης ψυχαγωγικού χαρακτήρα. Χαρακτηρίζονται ως μία από τις πιο απαιτητικές υλοποιήσεις της Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας και της Υπολογιστικής Γλωσσολογίας και εφαρμόζονται τόσο στην έρευνα και στην εκπαίδευση, όσο και στην καθημερινότητα μας.

(Από τα παλιά μας τεύχη)

Τα χειρόγραφα τεκμήρια, μαζί με τα βιβλία, είναι μεταξύ των βασικών πηγών έρευνας για πολλούς μελετητές από διάφορους κλάδους των Ανθρωπιστικών Σπουδών. Εκτός από επιστημονικούς κλάδους που ασχολούνται με ειδικούς τύπους τεκμηρίων, όπως η Παπυρολογία και η Εκδοτική, η πρόσβαση στις ποικίλες χειρόγραφες πρωτογενείς πηγές (πάπυροι, περγαμηνές και χαρτώα τεκμήρια, κ.ά.) και η εργασία με αυτές, διευκολύνεται από νέες ψηφιακές μεθόδους και εργαλεία.

Νοέμβρης του 2014: Μια ομάδα μαθητών που επισκέπτονται το Rijksmuseum στο Άμστερνταμ, έχουν καταλάβει ένα μεγάλο κάθισμα και κοιτούν με μεγάλη προσήλωση τα κινητά τους τηλέφωνα αδιαφορώντας για το μεγαλοπρεπές έργο του Ρέμπραντ «Νυχτερινή περίπολος». Η εικόνα αυτή έκανε το γύρο του διαδικτύου αποκομίζοντας επικριτικά σχόλια για τους μαθητές οι οποίοι κατηγορήθηκαν για το μονόπλευρο ενδιαφέρον τους κυρίως για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Λίγο αργότερα, έγινε γνωστό ότι οι μαθητές αφού είχαν θαυμάσει το έργο, αναζητούσαν πληροφορίες για τον πίνακα στο πλαίσιο μιας εργασίας που τους είχε ανατεθεί αξιοποιώντας την εφαρμογή που έχει αναπτύξει το μουσείο… Λίγα χρόνια μετά, η πρόσφατη εμπειρία της πανδημίας του COVID 19 υπενθύμισε με «βίαιο» τρόπο τη χρησιμότητα των ψηφιακών μεθόδων και εργαλείων στο πεδίο της έκθεσης και οργάνωσης εκθέσεων πολιτισμικών οργανισμών, ανοίγοντας περαιτέρω τον δρόμο για νέους τρόπους διαχείρισης και διάχυσης των πολιτιστικών αγαθών. 

Οι θησαυροί ανήκουν στα συστήματα οργάνωσης γνώσης, είναι ελεγχόμενα λεξιλόγια που οργανώνουν και διασυνδέουν τις έννοιες και  τους όρους ενός επιστημονικού πεδίου με βάση συγκεκριμένες σημασιολογικές σχέσεις. Σκοπός της οργάνωσης και της δόμησης των όρων είναι η ελαχιστοποίηση της σημασιολογικής ασάφειας που προκύπτει στη φυσική γλώσσα και που οδηγεί σε ασυνέπειες και αντιφάσεις.

Τι είναι τα μεταδεδομένα και γιατί χρειάζονται επιμέλεια; Υπάρχουν πρότυπα μεταδεδομένων και πώς επιλέγουμε το κατάλληλο για να περιγράψουμε τους ψηφιακούς μας πόρους; Με ποιον τρόπο συγκροτούμε ψηφιακές συλλογές και αποθετήρια στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και ποιες εργασίες ψηφιακής επιμέλειας χρειαζόμαστε για την παραγωγή βιώσιμων πόρων; Πώς και γιατί αναπαριστούμε την πληροφορία σε μοντέλα δεδομένων και τι είναι οι οντολογίες; Αυτά και άλλα ερωτήματα πραγματεύεται η σειρά διαδικτυακών μαθημάτων “Επιμέλεια μεταδεδομένων ψηφιακών συλλογών στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Τέχνες” της Υποδομής ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ και του ΔΥΑΣ, που διοργάνωσε η Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας του Ινστιτούτου Πληροφοριακών Συστημάτων του Ε.Κ. Αθηνά και πλέον είναι διαθέσιμη ελεύθερα στο διαδίκτυο για ασύγχρονη εκπαίδευση.

Η καραντίνα στη διάρκεια της πανδημίας ανάγκασε τους ερευνητές να αναζητήσουν με μεγαλύτερη ένταση –και συχνά να περιοριστούν σε– υλικό από το Διαδίκτυο για τις εργασίες τους, πέραν αυτού που είχαν ήδη συγκεντρώσει με «φυσικό» τρόπο πριν ακόμα κλείσουν τα αρχεία και οι βιβλιοθήκες. Τούτο έδειξε με εμφατικό τρόπο τις δυνατότητες της ψηφιακότητας αλλά και τα κενά στο ψηφιακό αποτύπωμα  των ανθρωπιστικών επιστημών, και συνέβαλε στη διαμόρφωση προσδοκιών για το μέλλον.  Εδώ θα ήθελα να αναφερθώ σε μια προσωπική εμπειρία, δηλαδή στην προετοιμασία μιας παρουσίασης σε συνέδριο, το οποίο πραγματοποιήθηκε, όπως τόσα άλλα αυτόν τον καιρό, μέσω κάποιας από τις πλατφόρμες τηλεδιάσκεψης.