DH t(r)ip της Παρασκευής_48 | Επιδημίες, πανδημίες και κοινωνίες: Η συμβολή των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών

Οι Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Σπουδές ανταποκρίνονται σ’ αυτή την ανάγκη ανάκλησης και κατανόησης με τον διεπιστημονικό τους χαρακτήρα, τη δυνατότητα συλλογής και ανάλυσης μεγάλου όγκου δεδομένων και την πρόσβαση σε αυτά. Μπορούν έτσι να προσφέρουν έγκυρη και πολύπλευρη γνώση για τις επιδημίες τόσο στο επίπεδο της πρωτογενούς έρευνας όσο και σε εκείνο της δημόσιας ιστορίας. Το πρόγραμμα The 1918 Spanish Influenza in U.S. and World History του Πανεπιστημίου Virginia Tech στις ΗΠΑ οργάνωσε ετήσια σεμινάρια για την έρευνα των κοινωνικών και πολιτικών διαστάσεων της επιδημίας μέσω της αξιοποίησης ψηφιοποιημένων πηγών σε αμερικανικές βιβλιοθήκες και αποθετήρια. Το πρόγραμμα στηρίχθηκε εν μέρει στην έρευνα εξόρυξης δεδομένων για την επιδημία με τίτλο An Epidemiology of Information: Data Mining the 1918 Influenza Pandemic. Σημαντική πηγή άντλησης και ανάλυσης του υλικού ήταν η Medical Heritage Library, μια συνεργατική πλατφόρμα ψηφιακής επιμέλειας που παρέχει ελεύθερη πρόσβαση σε πληθώρα πηγών για την ιστορία της ιατρικής και την κοινωνική ιστορία. Στην ισπανική γρίπη είναι αφιερωμένη και η διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια The American Influenza Epidemic of 1918-1919 του Κέντρου Ιστορίας της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Michigan, η οποία περιλαμβάνει πάνω από 16.000 ψηφιοποιημένα τεκμήρια και φωτογραφίες οργανωμένα σε θεματικές κατηγορίες.

Η ψηφιακή συλλογή Contagion: Historical Views of Diseases and Epidemics του Πανεπιστημίου του Harvard είναι αφιερωμένη στην ιστορία της δημόσιας υγείας και των κοινωνικών διαστάσεων των ασθενειών και των επιδημιών από τον 15ο έως τον 20ό αιώνα. Στο πνεύμα των ημερών που διανύουμε, η Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας οργάνωσε μια σειρά ψηφιακών παρουσιάσεων με τίτλο «Το χιούμορ αντιμέτωπο με τις επιδημίες». Οι πρωτότυπες θεματικές παρουσιάσεις εξερευνούν πτυχές της κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας που έχουν γίνει και πάλι επίκαιρες με τη χρήση πυκνής οπτικής και κειμενικής τεκμηρίωσης από διάφορες συλλογές και αποθετήρια πηγών και βιβλιογραφίας. Ιδιαίτερα πλούσιο είναι το ψηφιοποιημένο υλικό των μεγάλων ιατρικών βιβλιοθηκών, όπως εκείνο του τομέα ιστορίας της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ιατρικής των ΗΠΑ. Οι συλλογές είναι οργανωμένες ανά είδος πηγών (αρχεία, ταινίες, φωτογραφίες και έντυπα, βιβλία και περιοδικά) και συμπληρώνονται από θεματικές εκθέσεις, διαλέξεις και συνέδρια. Η Wellcome Library του Λονδίνου, η οποία κατέχει μια τεράστια συλλογή υλικού για την ιστορία της ιατρικής από ολόκληρο τον κόσμο, παρέχει ελεύθερη πρόσβαση σε ψηφιοποιημένο υλικό, που περιλαμβάνει από αραβικά και μεσαιωνικά χειρόγραφα φαρμακολογίας και αλχημείας μέχρι αφίσες του 20ού και 21ου αιώνα για την καταπολέμηση του AIDS και της γρίπης των πτηνών.

Όμως η μελέτη των επιδημιών προσφέρεται και για έναν μεθοδολογικό στοχασμό στις ψηφιακές πρακτικές των ιστορικών που αναλύουν μεγάλο όγκο δεδομένων. Οι Joris Roosen και Daniel Curtis επισημαίνουν με αφορμή τις αναλύσεις για τον Μαύρο Θάνατο τους κινδύνους που ελλοχεύουν στη συγκρότηση βάσεων δεδομένων από προγενέστερα σύνολα υλικού, αν δεν προηγηθεί κριτική εξέταση και συμπλήρωση των πηγών. Ως προς την οπτικοποίηση της ανάλυσης, η Johanna Drucker, όπως αναφέρθηκε και σε άλλη ανάρτηση αυτού του ιστολογίου, επιχειρηματολογεί υπέρ της αντίληψης των δεδομένων (data) ως «συλλεχθέντων δεδομένων» (capta), τα οποία προκύπτουν όχι από την ουδέτερη παρατήρηση, αλλά από την προσπάθεια ερμηνείας μιας πολύπλοκης και συχνά διφορούμενης πραγματικότητας. Το παράδειγμα που δίνει είναι το περίφημο διάγραμμα του γιατρού John Snow με σημειωμένη την κατοικία των ανθρώπων που έπεσαν θύματα της επιδημίας χολέρας στο Λονδίνο το 1854, με βάση το οποίο ο Snow εντόπισε ως πηγή της ασθένειας έναν κρουνό της Broad Street που παρείχε μολυσμένο νερό από τον Τάμεση. H Drucker, επιχειρηματολογώντας υπέρ μιας εναλλακτικής οπτικοποίησης που θα επικεντρωνόταν στον ανθρώπινο παράγοντα, την υποκειμενικότητα της εμπειρίας και τη συναισθητική ερμηνεία, μας καλεί να θυμηθούμε πως καθεμιά από τις στιγμές στο διάγραμμα του Snow αναπαριστά μια ζωή με όλη τη μοναδικότητά της και να φανταστούμε μια οπτικοποίηση, ή μάλλον μια σειρά από οπτικοποιήσεις που θα απεικόνιζαν την οπτική γωνία «μιας μητέρας με έξι ανήλικα παιδιά, μιας γυναίκας που μόλις χήρεψε, ενός μικρού παιδιού, ενός ηλικιωμένου άντρα που μόλις έχασε τον γιο του».

Σε μια απόπειρα σύλληψης και όχι απλώς περιγραφής της πραγματικότητας, το Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά» και η υποδομή ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ διοργάνωσαν πρόσφατα μέσω της πλατφόρμας του Twitter το συνέδριο Οι ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες στην εποχή του ιού, όπου συζητήθηκαν η εξ αποστάσεως έρευνα και εκπαίδευση, η ερευνητική επικοινωνία σε πείσμα της «κοινωνικής αποστασιοποίησης» και ο αναστοχασμός για την κοινωνική έρευνα των επιδημιών και της υγείας. Όπως έγραφε ο David Arnold για τη χολέρα στην Ινδία της αποικιοκρατίας, «η ασθένεια δεν έχει νόημα από μόνη της. Αποκτά νόημα και σημασία από το ανθρώπινο περιβάλλον, από το πώς εμποτίζει τις ζωές των ανθρώπων, από τις αντιδράσεις που προκαλεί και από τον τρόπο, με τον οποίο δίνει έκφραση σε πολιτισμικές και πολιτικές αξίες». Οι ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες συμβάλλουν με τα κριτικά εργαλεία της ερμηνείας και της σύγκρισης στην κατανόηση της επιδημίας ως μιας κοινής και παράλληλα διαφοροποιημένης εμπειρίας που αποκαλύπτει κοινωνικές αντιθέσεις και συγκλίσεις και που θέτει με νέο τρόπο παλαιά διλήμματα.