Ποιος είναι ο ρόλος των κειμενικών σπουδών και ειδικότερα της εκδοτικής των κειμένων στην ψηφιακή εποχή; Δεν αρκεί η ψηφιοποίηση των πρωτογενών κειμενικών πηγών; Κι όμως, τις τελευταίες δεκαετίες η συζήτηση γύρω από φιλολογικές, ιστορικο-κριτικές εκδόσεις τεκμηρίων της παγκόσμιας γραμματείας γνωρίζει νέα άνθιση, ακριβώς χάρη στην ψηφιακή συνθήκη. Η ίδια η εκδοτική εργασία (μια διανοητική εργασία πάνω στο κείμενο-πηγή, την ιστορία του και την υλικότητά του) αναγνωρίζεται όχι ως έργο μετατροπής γλωσσικών δεδομένων σε μηχαναγνώσιμη μορφή, αλλά ως μια διαδικασία που η ίδια παράγει (δομημένα) δεδομένα, δηλαδή γνώση. Το μέλλον της ψηφιακής εκδοτικής είναι η δικτύωση αυτής της γνώσης μέσα από την υιοθέτηση ανοικτών προτύπων.
Οι αισθήσεις μας είναι οι πύλες μας στο παρελθόν. Πολύ περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη αίσθηση, η όσφρησή μας συνδέεται άμεσα με τα συναισθήματα και τις αναμνήσεις μας. Ενώ τα μουσεία ανακαλύπτουν σιγά-σιγά τη δύναμη των πολυαισθητηριακών παρουσιάσεων, δεν έχουμε τα επιστημονικά πρότυπα, τα εργαλεία και τα δεδομένα για να αναγνωρίσουμε και να προωθήσουμε αποτελεσματικά τον σημαντικό ρόλο που έχουν τα αρώματα και οι οσμές στην πολιτιστική μας κληρονομιά. Με βάση τις παραπάνω ανάγκες δημιουργήθηκε η Odeuropa, μια διαδικτυακή βάση δεδομένων με αρώματα από την Ευρώπη του 16ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα. Πρόκειται για ένα φιλόδοξο, έργο χρηματοδοτούμενο από την ΕΕ, που στοχεύει να εξερευνήσει την ιστορία της όσφρησης στην Ευρώπη μέσα από το πρίσμα της ψηφιακής πολιτιστικής κληρονομιάς. Με την εφαρμογή τεχνικών τεχνητής νοημοσύνης αιχμής (AI) το έργο επιδιώκει να αποτυπώσει την πλούσια ταπετσαρία των οσφρητικών εμπειριών που έχουν διαμορφώσει τους ευρωπαϊκούς πολιτισμούς με την πάροδο του χρόνου. Η Odeuropa κυκλοφόρησε επίσημα, την μηχανή αναζήτησης Smell Explorer, η οποία προσφέρει πληροφορίες για το πώς μύριζε το παρελθόν, καθώς και πώς οι άνθρωποι περιέγραψαν, απεικόνισαν και βίωσαν αυτές τις μυρωδιές, και την Εγκυκλοπαίδεια του Smell History and Heritage, με συμμετοχές που κυμαίνονται από εσωτερικούς χώρους αυτοκινήτων έως καφενεία.
Η έννοια του εφήμερου ψηφιακού αρχείου απασχόλησε επισταμένως την UNESCO στην έκθεση με τίτλο “Charter on the Preservation of Digital Heritage” το 2003. Το πολιτισμικό περιεχόμενο που δημιουργείται και καταναλώνεται στον ψηφιακό χώρο δεν μπορεί να παραλειφθεί, αφού θεωρείται αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου πολιτισμού. Μεθοδολογίες διάσωσης του ψηφιακού χώρου αναπτύχθηκαν ήδη από τη δεκαετία του 1990 με σκοπό να διατηρηθούν οι αποτυπώσεις των διαφορετικών μορφών αρχειακού περιεχομένου, όπως η περίπτωση του “Internet Archive”. Το «Internet Archive» και συγκεκριμένα η πλατφόρμα “Wayback Machine” είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με στόχο τη διάσωση της ιστορικότητας ιστοσελίδων σε περιοδικά διαστήματα. Επίσης, αποθηκεύονται στην πλατφόρμα οπτικοακουστικά αρχεία, καθώς και εκπαιδευτικό υλικό. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό παραδείγματα αποτελεί η συστηματική αρχειοθέτηση λογισμικών ως πνευματικών και πολιτισμικών προϊόντων από τη “Software Heritage” το 2016. Η αρχειοθέτηση περιλαμβάνει κάθε είδους λογισμικό, ακόμα και τον κώδικα θεωρούμενο ως αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου πολιτισμού.
Η ψηφιοποίηση των έντυπων περιοδικών λόγου και τέχνης στην Ελλάδα ξεκίνησε στο πλαίσιο της ψηφιακής διάσωσης εκδόσεων που διέθεταν οι κάθε είδους βιβλιοθήκες (δημόσιες/δημοτικές και ιδιωτικές, κεντρικές και περιφερειακές, γενικές και επιστημονικές/ειδικές) πριν από 25 περίπου χρόνια. Με τη στήριξη συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων ενίσχυσης του ψηφιακού πολιτισμού, διατήρησης της πολιτισμικής μνήμης και κληρονομιάς, και απελευθέρωσης της προσβασιμότητας στα καλά φυλαγμένα κειμενικά και άλλα κειμήλια και τεκμήριά της μέσω της ηλεκτρονικής τους διακίνησης και της διαδικτυακής τους διάθεσης, οι υπεύθυνοι βιβλιοθηκών και αρχείων καθώς και οι εποπτεύουσες αρχές τους έδωσαν προτεραιότητα στην ψηφιοποίηση παλαιών και σπάνιων βιβλίων αλλά και περιοδικών εκδόσεων. Στα πρώτα στάδια αυτής της διαδρομής δεν ακολουθήθηκαν κοινά πρωτόκολλα και αρκετές εργασίες ψηφιοποίησης έγιναν χωρίς συστηματικότητα, διασφάλιση της ποιότητας, κατοχύρωση των πνευματικών δικαιωμάτων των δημιουργών/συντελεστών και επαρκή επιστημονική/φιλολογική εποπτεία, με αποτέλεσμα μια διάσπαρτη πανσπερμία ψηφιοποιημένου υλικού. Ειδικά για τα περιοδικά λόγου και τέχνης συχνά εντοπίζονταν το φαινόμενο της αποσπασματικής ψηφιοποίησης ενός περιοδικού εντύπου, με τρόπο τυχαίο (όσων τευχών απόκειντο σε μια βιβλιοθήκη ή ένα αρχείο). Σήμερα, με την εμπειρία που αποκτήθηκε στο μεταξύ, διαθέτουμε σημαντικούς διαδικτυακούς κόμβους (ψηφιακές συλλογές) ελεύθερης πρόσβασης σε πλήρεις σειρές περιοδικών εντύπων του παρελθόντος, απώτερου και πρόσφατου, με πολύ καλή τεκμηρίωση, συστηματικά και επιμελημένα μεταδεδομένα, σε λειτουργικά περιβάλλοντα αναζήτησης για τον ερευνητή και τον αναγνώστη.
Το «Παρατηρητήριο για την Ελληνική Επανάσταση 1821» αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα καταγραφής αρχειακού περιεχομένου σε ένα δίγλωσσο (ελληνικά/αγγλικά) ψηφιακό περιβάλλον που αφορά τη δημόσια ιστορία. Το Παρατηρητήριο έχει ως βασικό του σκοπό να καταγράψει τους τρόπους και τις διαδικασίες μέσω των οποίων η κοινωνία του 21ου αιώνα αντιλαμβάνεται την Ελληνική Επανάσταση μέσω των εορτασμών για τα 200 χρόνια από την έναρξή της. Καταγράφει, λοιπόν, την πρόσληψη και τη νοηματοδότηση ενός ιστορικού γεγονότος στο σήμερα από το σύνολο μιας κοινωνίας ξεπερνώντας το χωρικό πλαίσιο της Ελλάδος και παρακολουθώντας τις αναφορές που έγιναν για το συγκεκριμένο θέμα σε όλο τον κόσμο.
Σε παλιότερο DHt(r)ip έχει γίνει λόγος για τα παιχνίδια που εισάγουν τους παίκτες σε έννοιες σχετικές με τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Στο παρόν ενημερωτικό δελτίο παρουσιάζονται όψεις από το πεδίο της αρχαιολογικής έρευνας μέσα από ερευνητικά project για τη διερεύνηση αρχαίων επιτραπέζιων παιχνιδιών, με τη συμβολή των νέων τεχνολογιών, καθώς και τη συμμετοχή σε επιτραπέζια παιχνίδια. Μέσα από την έρευνα και την παιγνιώδη διάθεση αναδεικνύονται ζητήματα που σχετίζονται με την αρχαιολογική έρευνα και τη μουσειολογία, ενώ παράλληλα δίνονται κίνητρα και ιδέες, ώστε να αυξηθεί το ενδιαφέρον για τους αυτούς επιστημονικούς κλάδους.
Η αναζήτηση βιβλιογραφικών αναφορών αποτελεί ένα από τα κύρια ζητήματα της ερευνητικής κοινότητας. Ο ολοένα αυξανόμενος όγκος της βιβλιογραφικής παραγωγής δημιούργησε την ανάγκη δημιουργίας βιβλιογραφικών βάσεων δεδομένων, στις οποίες καταχωρίζονται τα αποτελέσματα των επιστημονικών ερευνών. Σήμερα, η έλευση των νέων τεχνολογιών προσφέρει νέες δυνατότητες στις έντυπες αυτές βιβλιογραφικές βάσεις με ψηφιακά εργαλεία τα οποία επιτρέπουν στον ερευνητή να διαχειριστεί το πλήθος των βιβλιογραφικών αναφορών με τρόπους που προηγουμένως δεν ήταν εφικτοί.
Μα είναι τόσο έξυπνο; Αρχές Μαρτίου του 2023 ο ριζοσπάτης διανοητής και διεθνούς φήμης γλωσσολόγος Noam Chomsky έδινε τη δική του απάντηση σε άρθρο του στους NewYorkTimes. Αφορμή, η φρενίτιδα που προκάλεσε η κυκλοφορία του ChatGPΤ, του γλωσσικού μοντέλου και διεπαφής συνομιλίας της OpenAI: «Με δεδομένα την έλλειψη ηθικών αρχών, τα ψευδοεπιστημονικά θεμέλια και τη γλωσσολογική ανικανότητα αυτών των συστημάτων, μόνο να γελάμε ή να κλαίμε μπορούμε με τη δημοτικότητά τους».
Ωστόσο, λίγες μόνο μέρες αργότερα μετά τα επιτιμιτικά σχόλια του N. Chomsky, στις 14 Μαρτίου 2023, η ΟpenAI επανήλθε δριμύτερη παρουσιάζοντας την προαναγγελθείσα εξελιγμένη έκδοση του μοντέλου, το GPT-4. Kαι αν ο N. Chomsky έχει δίκιο καταδεικνύοντας τους περιορισμούς της τεχνητής νοημοσύνης, συγκρινόμενης με τον τρόπο που αναπτύσσει συλλογισμούς και παράγει γλώσσα ο άνθρωπος, τα υπερισχυρά γλωσσικά μοντέλα, όπως το GPT-4, μιμούνται τόσο πειστικά την ανθρώπινη ευφυΐα που σε αφήνουν ενεό.
Author: Lorella Viola, Research Associate in Linguistics and Digital Humanitiesat the Luxembourg Centre for Contemporary and Digital History (C2DH), University of Luxembourg
Αυτό το βιβλίο ανοικτής πρόσβασης αμφισβητεί τη σύγχρονη σημασία του σημερινού μοντέλου παραγωγής γνώσης. Υποστηρίζει ότι η πλήρης ψηφιοποίηση της κοινωνίας, η οποία επιταχύνθηκε απότομα από την πανδημία COVID-19, έχει προσθέσει ακραία πολυπλοκότητα στον κόσμο, εκθέτοντας πειστικά την ανεπάρκεια του σημερινού μας μοντέλου δημιουργίας γνώσης. Αντιμετωπίζοντας πολλούς από τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους η πραγματικότητα έχει μετασχηματιστεί από την τεχνολογία – τη διάχυτη υιοθέτηση των μεγάλων δεδομένων, τη φετιχοποίηση των αλγορίθμων και της αυτοματοποίησης και την ψηφιοποίηση της εκπαίδευσης και της έρευνας – η Viola εξετάζει πώς η άκαμπτη εννοιολόγηση στη διαίρεση και τον ανταγωνισμό των επιστημονικών κλάδων είναι συνυπεύθυνη για την προώθηση μιας αφήγησης που έχει αντιστοιχίσει τις υπολογιστικές μεθόδους με την ακρίβεια και την ουδετερότητα, ενώ στιγματίζει τη συνείδηση και την κριτικότητα ως φορείς προκαταλήψεων και ανισότητας. Με επίκεντρο τις ανθρωπιστικές επιστήμες, η συγγραφέας ανιχνεύει τα σχίσματα στο πεδίο μεταξύ των ανθρωπιστικών επιστημών, των ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών και των κριτικών ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών∙ αυτά είναι ενσωματωμένα, όπως υποστηρίζει, σε παλιούς διχασμούς: επιστήμες vs ανθρωπιστικές επιστήμες, ψηφιακές vs μη ψηφιακές και αυθεντικές vs μη αυθεντικές. Μέσα από την ανάλυση προσωπικών περιπτώσεων χρήσης και τη διερεύνηση ποικίλων εφαρμοσμένων πλαισίων, όπως οι πρακτικές ψηφιακής κληρονομιάς, η ψηφιακή γλωσσική αδικία, ο κρίσιµος ψηφιακός αλφαβητισµός και η κρίσιµη ψηφιακή οπτικοποίηση, το βιβλίο δείχνει έναν τρίτο τρόπο: τη δηµιουργία γνώσης στα ψηφιακά.
Οι ραγδαίες εξελίξεις στον τομέα των ψηφιακών τεχνολογιών και η σημαντικότατη διάχυσή τους σε όλα τα πεδία των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών αποτελεί αναμφίβολα μία από τις σπουδαιότερες μεταβολές που έλαβαν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες. Τόσο σε επίπεδο μεθοδολογικών εργαλείων και πρακτικών, όσο και σε επίπεδο θεωρητικών -ερμηνευτικών και αναλυτικών- σχημάτων διαπιστώνεται η αξιοποίηση των νέων δυνατοτήτων που παρέχονται για τη συλλογή, την τεκμηρίωση, την αρχειοθέτηση, τη μελέτη, τη διαχείριση και την προβολή του ερευνητικού υλικού. Σε αυτό το πλαίσιο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του εθνογραφικού υλικού, καθώς η «ψηφιακή στροφή» φαίνεται να επηρέασε καθοριστικά -και σε όλα τα επίπεδα- όχι μόνο τον τρόπο της συγκέντρωσης και της μελέτης του αλλά και τις πρακτικές της προσπέλασης, της διάδοσης, της προσέγγισης και της αξιοποίησής του.
The news that Elon Musk is buying Twitter has drawn increased attention to alternatives to the service. But the current events are an opportunity to further discuss the need for open platforms for open science, beyond the outcry about Elon Musk. In the following I will provide arguments against the use of commercial social media for scientific communication and explain what is special about Activity Pub based services like Mastodon, which form a network of alternative social media services called the Fediverse.
DARIAH-EU is launching an annual Open Access Book Bursary for the
publication of one’s first monograph within the domain of Digital
Humanities. The bursary will fund the Open Access publication of one
monograph (or other long form of scholarship) per year.
To δίκτυο υποδομών για την έρευνα στις ανθρωπιστικές επιστήμες DARIAH-GR/ΔΥΑΣ και η υποδομή γλωσσικών πόρων, τεχνολογιών και υπηρεσιών clarin:el ενώνουν τις δυνάμεις τους! Αποτέλεσμα αυτής της σύμπραξης είναι η ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ, η εθνική υποδομή για τις ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες και τέχνες, και για τη γλωσσική έρευνα και καινοτομία. Ανακαλύψτε και χρησιμοποιήστε ψηφιακά εργαλεία και πόρους, αξιοποιώντας τις υπηρεσίες των δύο συνιστωσών της υποδομής. Ενημερωθείτε για ψηφιακές τεχνικές και μεθόδους. Εκπαιδευτείτε στη χρήση ψηφιακών πόρων και πραγματοποιήστε την έρευνά σας σε τομείς των ανθρωπιστικών επιστημών και τεχνών και της γλωσσικής επιστήμης με τη χρήση ψηφιακής τεχνολογίας. Περισσότερα: https://apollonis-infrastructure.gr/
Καθώς η έρευνα και η αγορά εργασίας στον χώρο των Ανθρωπιστικών Σπουδών προσανατολίζονται προς ένα υβριδικό συνδυασμό γνώσης κάποιου επιστημονικού αντικειμένου με ψηφιακές δεξιότητες, πολλά είναι τα πανεπιστημιακά ιδρύματα του εξωτερικού που έχουν ήδη οργανώσει εξειδικευμένους κύκλους σπουδών, εφοδιάζοντας τους ενδιαφερόμενους με τις απαραίτητες ακαδημαϊκές περγαμηνές. Ας δούμε, λοιπόν, κάποια από τα διαθέσιμα ακαδημαϊκά προγράμματα αυτά, και όσοι πιστοί…
Πιστεύετε ακόμη πως η Αρχαιολογία είναι μόνο ανασκαφές, σκονισμένα ευρήματα, χειρόγραφοι κατάλογοι τεκμηριώσεων, οργάνωση εκθέσεων σε μουσεία με προθήκες και κουρασμένοι επισκέπτες; Από τη χρήση προηγμένων υπολογιστικών εργαλείων για τη διαχείριση μεγάλου όγκου δεδομένων, την εφαρμογή εξειδικευμένων τεχνικών και εργαλείων γύρω από την αποκατάσταση κι αναπαράσταση αρχαιολογικών χώρων και ευρημάτων, μέχρι τα νέα μοντέλα δημόσιας και συμμετοχικής Αρχαιολογίας, ας ανακαλύψουμε μαζί τους τρόπους που οι ψηφιακές τεχνολογίες μας βοηθούν να ξαναδούμε το αρχαιολογικό παρελθόν.
Τα χειρόγραφα τεκμήρια, μαζί με τα βιβλία, είναι μεταξύ των βασικών πηγών έρευνας για πολλούς μελετητές από διάφορους κλάδους των Ανθρωπιστικών Σπουδών. Εκτός από επιστημονικούς κλάδους που ασχολούνται με ειδικούς τύπους τεκμηρίων, όπως η Παπυρολογία και η Εκδοτική, η πρόσβαση στις ποικίλες χειρόγραφες πρωτογενείς πηγές (πάπυροι, περγαμηνές και χαρτώα τεκμήρια, κ.ά.) και η εργασία με αυτές, διευκολύνεται από νέες ψηφιακές μεθόδους και εργαλεία.
Στη νέα ψηφιακή οικολογία της επιστημονικής έρευνας, δημοσίευσης κι επικοινωνίας, μια λέξη κατέχει κεντρική θέση: “ανοιχτό”. Πώς η κοινή επιθυμία για ανοικτή πρόσβαση στη γνώση και στην ερευνητική πληροφορία συνδέεται με την ανάγκη για ανοικτά δεδομένα, ανοιχτό λογισμικό καθώς και με τη χρήση ανοικτών προτύπων; Με αφορμή τη διεξαγωγή του συνεδρίου του ευρωπαϊκού προγράμματος RECODE(Policy RECommendations for Open Access to Research Data in Europe)αυτές τις ημέρες στο ΕΚΤ, ας δούμε ξανά ορισμένες όψεις αυτού του ανοιχτού οικοσυστήματος.
Όλοι έχουμε στο μυαλό μας το διαδίκτυο ως μια τεράστια βιβλιοθήκη διαρκώς ανανεώσιμης γνώσης και πληροφορίας. Αν μέχρι τώρα έχουμε εκπαιδευτεί να διατηρούμε τη γνώση σε βιβλία, βιβλιοθήκες και αρχεία, με ποιον τρόπο διαφυλάσσουμε τα νέα, εξαρχής ψηφιακά, χνάρια της ανθρώπινης γνώσης κι εμπειρίας -το διαδιακτυακό περιεχόμενο; Τα τελευταία χρόνια, καθώς το διαδίκτυο αρχίζει να ωριμάζει, συνεχίζοντας να εμπλουτίζεται με ραγδαίους ρυθμούς, πληθαίνουν οι πιθανότητες αδρανοποίησης ιστοσελίδων ή/και ψηφιακού περιεχομένου. Έτσι, ιδιωτικές και θεσμικές πρωτοβουλίες κινητοποιούνται δυναμικά για τη διατήρηση της ψηφιακής μνήμης· διαφυλάσσοντας τα ίχνη του ψηφιακού παρόντος, εξασφαλίζουμε ιστορικά τεκμήρια για τον ιστορικό του μέλλοντος.
In the best of the Digital Humanities tradition, an online interactive search environment has been created that offers detailed information on DH courses throughout Europe. This registry was presented at the recent DARIAH VCC meeting in Rome and is an example of an in kind contribution to DARIAH by its neighboring members Germany and the Netherlands. Together they took the lead and designed a search environment that combines a map of Europe with a database containing all relevant information on DH humanities courses. Students who are interested in pursuing a career in Digital Humanities, and lecturers who are looking for examples of good practices can search the database on the basis of topographical location, credits or degrees that are awarded, and keywords from the taxonomy on DH that was developed earlier by DARIAH Germany. As the Dutch/Flemish and Germans took the initiative, most of the data in the registru comes from these countries, but during the meeting in Rome the baton was passed to France and Austria.
