Η αξιοποίηση νέων τεχνολογιών σε πολιτιστικούς οργανισμούς αποτελεί πλέον μια πραγματικότητα σε όλα τα στάδια τεκμηρίωσης, οργάνωσης, παρουσίασης του υλικού που ο κάθε οργανισμός έχει στην κατοχή του. Χωρίς να παραγνωρίζεται η σημασία των «αφανών» εργασιών οι οποίες απαιτούνται για τη διατήρηση των συλλογών οποιοδήποτε περιεχομένου (αρχείων, αντικειμένων κλπ.), εντούτοις, η έκθεση των πολιτιστικών αγαθών είναι το σημείο συνάντησης των οργανισμών αυτών με το κοινό τους. Οι τεχνολογικές εξελίξεις, στον τομέα της οργάνωσης εκθέσεων, πέρα από τις νέες δυνατότητες που προσφέρουν στους επιμελητές των εκθέσεων στον τρόπο που αφηγούνται τις ιστορίες, προσελκύουν περισσότερους επισκέπτες ενισχύοντας το ενδιαφέρον μεγαλύτερου εύρους κοινού μέσα από τη συμμετοχική διαδικασία που προσφέρει η επαυξημένη πραγματικότητα. Η εφαρμογή προσθέτει ψηφιακό περιεχόμενο σε αντικείμενα που εκτίθενται φυσικά σε μία έκθεση είτε προσθέτει ψηφιακά τα ίδια τα αντικείμενα σε χώρο που βρίσκεται ο χρήστης της εφαρμογής. Το αποτέλεσμα και στις δύο περιπτώσεις είναι αναμφισβήτητα εντυπωσιακό, εγείροντας ταυτόχρονα προβληματισμούς για την απορρόφηση των επισκεπτών από το τεχνολογικό μέσο και την εξοικείωση των μεγαλύτερων ηλικιών με αυτό.

Σε παλιότερο DHt(r)ip έχει γίνει λόγος για τα παιχνίδια που εισάγουν τους παίκτες σε έννοιες σχετικές με τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Στο παρόν ενημερωτικό δελτίο παρουσιάζονται όψεις από το πεδίο της αρχαιολογικής έρευνας μέσα από ερευνητικά project για τη διερεύνηση αρχαίων επιτραπέζιων παιχνιδιών, με τη συμβολή των νέων τεχνολογιών, καθώς και τη συμμετοχή σε επιτραπέζια παιχνίδια. Μέσα από την έρευνα και την παιγνιώδη διάθεση αναδεικνύονται ζητήματα που σχετίζονται με την αρχαιολογική έρευνα και τη μουσειολογία, ενώ παράλληλα δίνονται κίνητρα και ιδέες, ώστε να αυξηθεί το ενδιαφέρον για τους αυτούς επιστημονικούς κλάδους.

Η αναζήτηση βιβλιογραφικών αναφορών αποτελεί ένα από τα κύρια ζητήματα της ερευνητικής κοινότητας. Ο ολοένα αυξανόμενος όγκος της βιβλιογραφικής παραγωγής δημιούργησε την ανάγκη δημιουργίας βιβλιογραφικών βάσεων δεδομένων, στις οποίες καταχωρίζονται τα αποτελέσματα των επιστημονικών ερευνών. Σήμερα, η έλευση των νέων τεχνολογιών προσφέρει νέες δυνατότητες στις έντυπες αυτές βιβλιογραφικές βάσεις με ψηφιακά εργαλεία τα οποία επιτρέπουν στον ερευνητή να διαχειριστεί το πλήθος των βιβλιογραφικών αναφορών με τρόπους που προηγουμένως δεν ήταν εφικτοί.

Μα είναι τόσο έξυπνο; Αρχές Μαρτίου του 2023 ο ριζοσπάτης διανοητής και διεθνούς φήμης γλωσσολόγος Noam Chomsky έδινε τη δική του απάντηση σε άρθρο του στους New York Times. Αφορμή, η φρενίτιδα που προκάλεσε η κυκλοφορία του ChatGPΤ, του γλωσσικού μοντέλου και διεπαφής συνομιλίας της OpenAI: «Με δεδομένα την έλλειψη ηθικών αρχών, τα ψευδοεπιστημονικά θεμέλια και τη γλωσσολογική ανικανότητα αυτών των συστημάτων, μόνο να γελάμε ή να κλαίμε μπορούμε με τη δημοτικότητά τους». 

Ωστόσο, λίγες μόνο μέρες αργότερα μετά τα επιτιμιτικά σχόλια του N. Chomsky, στις 14 Μαρτίου 2023, η ΟpenAI επανήλθε δριμύτερη παρουσιάζοντας την προαναγγελθείσα εξελιγμένη έκδοση του μοντέλου, το GPT-4. Kαι αν ο N. Chomsky έχει δίκιο καταδεικνύοντας τους περιορισμούς της τεχνητής νοημοσύνης, συγκρινόμενης με τον τρόπο που αναπτύσσει συλλογισμούς και παράγει γλώσσα ο άνθρωπος, τα υπερισχυρά γλωσσικά μοντέλα, όπως το GPT-4, μιμούνται τόσο πειστικά την ανθρώπινη ευφυΐα που σε αφήνουν ενεό.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Οι ραγδαίες εξελίξεις στον τομέα των ψηφιακών τεχνολογιών και η σημαντικότατη διάχυσή τους σε όλα τα πεδία των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών αποτελεί αναμφίβολα μία από τις σπουδαιότερες μεταβολές που έλαβαν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες. Τόσο σε επίπεδο μεθοδολογικών εργαλείων και πρακτικών, όσο και σε επίπεδο θεωρητικών -ερμηνευτικών και αναλυτικών- σχημάτων διαπιστώνεται η αξιοποίηση των νέων δυνατοτήτων που παρέχονται για τη συλλογή, την τεκμηρίωση, την αρχειοθέτηση, τη μελέτη, τη διαχείριση και την προβολή του ερευνητικού υλικού. Σε αυτό το πλαίσιο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του εθνογραφικού υλικού, καθώς η «ψηφιακή στροφή» φαίνεται να επηρέασε καθοριστικά -και σε όλα τα επίπεδα- όχι μόνο τον τρόπο της συγκέντρωσης και της μελέτης του αλλά και τις πρακτικές της προσπέλασης, της διάδοσης, της προσέγγισης και της αξιοποίησής του.

Οι ψηφιακές τεχνολογίες μεταβάλλουν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες των παραστατικών τεχνών ερευνούν και διδάσκουν το θέατρο. Οι αλλαγές περιλαμβάνουν νέες μορφές τεκμηρίωσης, αρχεία, μεθόδους ανάλυσης, διδασκαλία και διάχυση των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Επιπλέον, αλλάζει η ίδια η τέχνη του θεάτρου, προσφέροντας νέες μορφές εμπειρίας και συμμετοχής. Τρισδιάστατα σκηνικά με πλοήγηση σε πραγματικό χρόνο, στερεοσκοπικές προβολές και εικονικοί χαρακτήρες που διαδρούν με πραγματικούς ηθοποιούς, συνθέτουν το πάζλ των ψηφιακών πολυμέσων στο σύγχρονο θέατρο.

Η Ανοικτή Επιστήμη αποτελεί πλέον το κυρίαρχο μοντέλο διεξαγωγής και επικοινωνίας της έρευνας στο ψηφιακό περιβάλλον. Οι πυλώνες της Ανοικτής Επιστήμης θεμελιώνονται στην υποστήριξη συνεργατικών μεθόδων, την επιτάχυνση των ερευνητικών διαδικασιών, τη διάθεση ανοικτού περιεχομένου και δεδομένων, καθώς και την καλλιέργεια ψηφιακών δεξιοτήτων μεταξύ των ερευνητών και των πολιτών.

Η διάβαση του Σαγγάριου από γέφυρες που κατασκεύασε το Μηχανικό. Σκηνές από την καθημερινή ζωή στην Αθήνα του ‘30. Πλάνα από τους πανηγυρισμούς για την Απελευθέρωση της Αθήνας. Προφορικές μαρτυρίες προσφύγων για τη μικρασιατική καταστροφή. Επίκαιρα του 1960. Ο Γιάννης Μόραλης μιλά για το έργο του. Οπτικοακουστικά τεκμήρια διαφορετικά μεταξύ τους, τα οποία φωτίζουν την κοινωνική, πολιτική, πολιτισμική ιστορία των περασμένων δεκαετιών. Μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας αρχειακό υλικό καταγεγραμμένο σε φυσικό μέσο παλαιών φορμάτ, όπως φιλμ 16mm, 35mm, βίντεο 1 και 2 ιντσών, στο οποίο μπορεί κανείς να έχει πρόσβαση μόνο με τη χρήση του αντίστοιχου τεχνολογικού εξοπλισμού “ανάγνωσής” του, αποκτά μια νέα-ψηφιακή-ζωή και μας αποκαλύπτει την εικόνα —συχνά μόνο βωβή— του παρελθόντος. Τα οπτικοακουστικά αρχεία, σε μια ποικιλία φορμάτ, είδους και θεματολογίας, μπορούν να αποτελέσουν σημαντική πηγή έρευνας, δρώντας συμπληρωματικά με τις παραδοσιακές γραπτές πηγές, αλλά και λειτουργώντας ως αυτόνομες πηγές έρευνας.

Η χρήση του ψηφιακού μέσου, αφενός επιταχύνει την επικοινωνία καθώς και τη συλλογή και διάθεση δεδομένων, αφετέρου γίνεται και διαμορφωτής μιας νέας θέασης της ανθρώπινης εμπειρίας. Μερικά από τα χαρακτηριστικά αυτής της ψηφιακής θέασης είναι η μαζικότητα και η δημοκρατικότητα στην παραγωγή περιεχομένου, και η δυνατότητα για πρόκληση ισχυρών συναισθημάτων. Σε αυτήν τη διαδικασία οι επαγγελματίες ιστορικοί μοιράζονται την ευθύνη της παραγωγής της γνώσης με τους ίδιους τους επιμελητές του περιεχομένου και με τους ενεργούς πολίτες. Πολύ συχνά η ανθρώπινη εμπειρία είναι εξαιρετικά οδυνηρή. Όπως και στον αναλογικό κόσμο, άλλοι αρνούνται να την αποδεχτούν, βυθιζόμενοι στην παραπληροφόρηση ή στον πλασματικό κόσμο του Metaverse, άλλοι την αναγνωρίζουν γι’ αυτό που είναι και αναλαμβάνουν τις συνέπειες αυτής της αναγνώρισης: Η αναζήτηση, η αποδοχή και η ερμηνεία του παρελθόντος αποτελούν μέρος αυτής της στάσης.

Η πύλη του δικτύου DARIAH-GR/ΔΥΑΣ ανανεώθηκε! 
Από το 2017 το δίκτυο DARIAH-GR/ΔΥΑΣ αποτελεί, μαζί με το Clarin:el, τη μία από τις δύο συνιστώσες της Εθνικής Υποδομής για τις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Τέχνες και για τη Γλωσσική Έρευνα και Καινοτομία ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ. Μέσα από τις σελίδες της νέας πύλης προσφέρονται πληθώρα πληροφοριών σχετικά με την ταυτότητα του δικτύου, την εθνική υποδομή Απολλωνίς, εργαλεία και υπηρεσίες που διατίθενται στους ερευνητές, δράσεις που αφορούν την ερευνητική κοινότητα των ανθρωπιστικών σπουδών καθώς και την ψηφιακή βιβλιοθήκη όπου καταχωρίζονται δημόσια κείμενα που παράγονται στο πλαίσιο δράσεων του δικτύου. 

«Αναρωτιέμαι τι καθορίζει τη μοίρα ενός ανθρώπου, είτε στη ζωή είτε στο θάνατο. Όταν σκέφτομαι τους συμμαθητές μου που σκοτώθηκαν εκείνη τη μέρα, ένας κόμπος μου κλείνει τον λαιμό». Έτσι αρχίζει η μαρτυρία του Toshiyuki Miyake. Το πρωί της 6ης Μαΐου 1945, μαζί με 20 συμμαθητές του από τη Δημοτική Τεχνική Σχολή της Χιροσίμα, βρισκόταν στους πρόποδες του λόφου Hijiyama, όπου θα βοηθούσαν στην κατασκευή έργων αντιαεροπορικής άμυνας. Εκεί τους βρήκε η βόμβα.

Το 2020 συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από την έναρξη της δεκαετίας του 1940. Μια σειρά εμβληματικών γεγονότων λαμβάνουν χώρα στην κρίσιμη αυτή περίοδο στην Ελλάδα: Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, Απελευθέρωση, Εμφύλιος διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο, αφήνοντας έντονο το στίγμα τους και στη μετέπειτα εποχή. Οι μαρτυρίες που συνθέτουν αυτό το πλούσιο μωσαϊκό βρίσκονται κατακερματισμένες σε διαφορετικά αρχεία και οργανισμούς μνήμης, φωτίζοντας διαφορετικές όψεις των γεγονότων συχνά από αντιμαχόμενες πλευρές. Τα τελευταία χρόνια η μελέτη για τη δεκαετία του 1940 έχει προχωρήσει σημαντικά. Ομοίως, αξιοσημείωτη προσπάθεια έχει καταβληθεί στο πεδίο των ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών για τη δημιουργία θεματικών πυλών που συναθροίζουν αρχειακά τεκμήρια από συναφείς ιστορικές περιόδους. Ποιες είναι οι προκλήσεις της συνάθροισης ενός τέτοιου υλικού; Ποιες πρακτικές ψηφιακής επιμέλειας ενδείκνυνται για τη συγκρότηση και αξιοποίηση αποθετηρίων αρχειακών συλλογών από διαφορετικούς οργανισμούς; Με ποιον τρόπο η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να διευκολύνει την αναζήτηση πηγών και την ιστορική έρευνα της περιόδου; Μέσω της πιλοτικής θεματικής δράσης για τη Δεκαετία 1940, η ερευνητική υποδομή ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ επιδεικνύει στην πράξη ψηφιακές μεθόδους, υπηρεσίες και πόρους γύρω από ένα συγκεκριμένο ερευνητικό παράδειγμα και βελτιώνει την πρόσβαση στο αρχειακό υλικό της ταραγμένης αυτής περιόδου.

Η ανάγκη των ερευνητών την τελευταία δεκαετία για την ενσωμάτωση των Οθωμανικών Σπουδών με τις ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες οδήγησε, στις αρχές του 2021, στη δημιουργία της πλατφόρμας Digital Ottoman Studies (DOS). Η νέα αυτή πλατφόρμα συμβάλλει στην ανάπτυξη των ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών μέσω του σχεδιασμού ενός κόμβου για ψηφιακά projects, εργαλεία, εκδηλώσεις και δημοσιεύσεις στο πεδίο των Οθωμανικών και Τουρκικών Σπουδών. Δημιουργός και συντονίστρια της πλατφόρμας είναι η Fatma Aladağ, υποψήφια διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο του Leipzig, ενώ διευθυντικό ρόλο στην εξέλιξη του έργου έχει ο Yunus Uğur, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Marmara στην Κωνσταντινούπολη. Την ευθύνη τακτικής ενημέρωσης και εμπλουτισμού της DOS  έχουν αναλάβει τα μέλη της συντακτικής ομάδας.

Είμαστε μάρτυρες ενός πρωτοφανούς κύματος διεθνούς αλληλεγγύης προς την Ουκρανία μπροστά στην ανυπολόγιστη καταστροφή που έχει επιφέρει η ρωσική εισβολή. Και ενώ πενθούμε πάνω από όλα για την απώλεια και τον πόνο των ανθρώπων, ενώ μας εξοργίζει η θηριωδία κατά των αμάχων, ο αδιάκριτος βομβαρδισμός κατοικιών, σχολείων και νοσοκομείων, εξανιστάμεθα επίσης για τη στοχοποίηση και την καταστροφή των μνημείων της ουκρανικής πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η πρώτη έκδοση του διαδικτύου Web 1.0 αναφέρεται επίσης ως Syntactic Web ή δίκτυο για-ανάγνωση-μόνο (ready-only). Είναι η εποχή (1990–2000), όπου ο ρόλος ενός χρήστη περιορίζεται στην ανάγνωση πληροφοριών που παρέχονται από τους παραγωγούς περιεχομένου. Δεν παρέχεται η δυνατότητα στον χρήστη ή στον καταναλωτή να κοινοποιήσει πληροφορίες στους παραγωγούς περιεχομένου. Παράδειγμα του Web 1.0 είναι οι στατικοί και οι προσωπικοί ιστότοποι.
Το Web 2.0, που αναφέρεται επίσης ως Social Web ή δίκτυο για ανάγνωση-γραφή (read-write) και εμφανίζεται την περίοδο 2000–2010 (αν και συνεχίζεται ακόμη και τώρα), διευκολύνει την αλληλεπίδραση μεταξύ χρηστών στους ιστοτόπους, όπου το δίκτυο επιτρέπει στους χρήστες να επικοινωνούν με άλλους χρήστες. Αυτήν την εποχή κάθε χρήστης μπορεί να είναι παραγωγός περιεχομένου και το περιεχόμενο διανέμεται και μοιράζεται μεταξύ ιστότοπων. Μερικές από τις διάσημες εφαρμογές Web 2.0 είναι το Facebook, το YouTube, το Flickr, το Twitter κλπ. Το Web 2.0 είναι χτισμένο γύρω από τους χρήστες, ο παραγωγός χρειάζεται απλώς να δημιουργήσει έναν τρόπο για να τους ενεργοποιήσει και να τους προσελκύσει.

Ένας ασφαλής τρόπος για να κατανοήσει κανείς την πραγματικότητα στην απροσπέλαστη περιπλοκότητά της αποτελεί η καταφυγή στους μύθους. Από την ομηρική Ιλιάδα, τη διασημότερη ίσως εξιστόρηση πολέμου παγκοσμίως, τις αγγελικές ρήσεις του Αγγελιαφόρου στους Πέρσες, την τραγωδία των ηττημένων του Αισχύλου, έως τη Μάνα κουράγιο και τα παιδιά της του Μπρεχτ, χρονικό του Τριανκονταετούς Πολέμου, η δραματοποίηση των πολεμικών συγκρούσεων και η μεταφορά τους στη σκηνή ή/και την κινηματογραφική οθόνη αποτελεί αρχετυπικό θεματικό μοτίβο.

Οι ψηφιακοί βοηθοί συνομιλίας ή ψηφιακοί συνομιλητές ή πράκτορες συζήτησης (conversational agents) αποτελούν υλοποίηση ενός συστήματος διαλόγου (dialogue system) που είναι ένα σύστημα υπολογιστή, που προορίζεται να συνομιλεί με έναν άνθρωπο για την επίλυση προβλημάτων για προκαθορισμένα θέματα και ζητήματα. Τα συστήματα διαλόγου χρησιμοποιούν ένα ή περισσότερα μέσα, όπως κείμενο, ομιλία, γραφικά, απτικά, χειρονομίες και άλλα μέσα επικοινωνίας εισόδου και εξόδου. Οι ψηφιακοί συνομιλητές είναι εφαρμογές αλληλεπίδρασης με ένα χρήστη χρησιμοποιώντας φυσική γλώσσα και παρέχουν διάφορες μορφές υπηρεσίας. Η αλληλεπίδραση έχει τη μορφή διαλόγου και γίνεται προσπάθεια να προσομοιάζει κατά το δυνατόν την ανθρώπινη επικοινωνία. Οι παρεχόμενες υπηρεσίες μπορεί να έχουν επαγγελματικό χαρακτήρα, όπως παροχή πληροφοριών και συμβουλών ή μπορεί να έχουν ως σκοπό τη δημιουργία μιας συζήτησης ψυχαγωγικού χαρακτήρα. Χαρακτηρίζονται ως μία από τις πιο απαιτητικές υλοποιήσεις της Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας και της Υπολογιστικής Γλωσσολογίας και εφαρμόζονται τόσο στην έρευνα και στην εκπαίδευση, όσο και στην καθημερινότητα μας.

(Από τα παλιά μας τεύχη)

Τα χειρόγραφα τεκμήρια, μαζί με τα βιβλία, είναι μεταξύ των βασικών πηγών έρευνας για πολλούς μελετητές από διάφορους κλάδους των Ανθρωπιστικών Σπουδών. Εκτός από επιστημονικούς κλάδους που ασχολούνται με ειδικούς τύπους τεκμηρίων, όπως η Παπυρολογία και η Εκδοτική, η πρόσβαση στις ποικίλες χειρόγραφες πρωτογενείς πηγές (πάπυροι, περγαμηνές και χαρτώα τεκμήρια, κ.ά.) και η εργασία με αυτές, διευκολύνεται από νέες ψηφιακές μεθόδους και εργαλεία.

Νοέμβρης του 2014: Μια ομάδα μαθητών που επισκέπτονται το Rijksmuseum στο Άμστερνταμ, έχουν καταλάβει ένα μεγάλο κάθισμα και κοιτούν με μεγάλη προσήλωση τα κινητά τους τηλέφωνα αδιαφορώντας για το μεγαλοπρεπές έργο του Ρέμπραντ «Νυχτερινή περίπολος». Η εικόνα αυτή έκανε το γύρο του διαδικτύου αποκομίζοντας επικριτικά σχόλια για τους μαθητές οι οποίοι κατηγορήθηκαν για το μονόπλευρο ενδιαφέρον τους κυρίως για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Λίγο αργότερα, έγινε γνωστό ότι οι μαθητές αφού είχαν θαυμάσει το έργο, αναζητούσαν πληροφορίες για τον πίνακα στο πλαίσιο μιας εργασίας που τους είχε ανατεθεί αξιοποιώντας την εφαρμογή που έχει αναπτύξει το μουσείο… Λίγα χρόνια μετά, η πρόσφατη εμπειρία της πανδημίας του COVID 19 υπενθύμισε με «βίαιο» τρόπο τη χρησιμότητα των ψηφιακών μεθόδων και εργαλείων στο πεδίο της έκθεσης και οργάνωσης εκθέσεων πολιτισμικών οργανισμών, ανοίγοντας περαιτέρω τον δρόμο για νέους τρόπους διαχείρισης και διάχυσης των πολιτιστικών αγαθών. 

Οι θησαυροί ανήκουν στα συστήματα οργάνωσης γνώσης, είναι ελεγχόμενα λεξιλόγια που οργανώνουν και διασυνδέουν τις έννοιες και  τους όρους ενός επιστημονικού πεδίου με βάση συγκεκριμένες σημασιολογικές σχέσεις. Σκοπός της οργάνωσης και της δόμησης των όρων είναι η ελαχιστοποίηση της σημασιολογικής ασάφειας που προκύπτει στη φυσική γλώσσα και που οδηγεί σε ασυνέπειες και αντιφάσεις.