Σε μια εποχή που η ψηφιακότητα –και ειδικότερα το επίθετο «ψηφιακός,-ή,-ό»– αποτελεί μέρος της καθημερινότητάς μας, εντός και εκτός ελληνικών συνόρων, οφείλουμε ως επιστήμονες να προωθούμε τις έρευνές μας προς τις ανάγκες του μέλλοντος. Έτσι, και η λεξικογραφία, ως κλάδος της γλωσσολογίας, η οποία ασχολείται με τον τρόπο σύνταξης λεξικών αλλά και γενικότερα με τη δομή τους (μακροδομή, μικροδομή), τις τελευταίες δεκαετίες έχει αρχίσει να αναπτύσσεται ψηφιακά/ηλεκτρονικά.

Η συζήτηση γύρω από την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) δεν είναι σαφώς καινούργια και δεν πρόκειται να φθίνει σύντομα. Οι εξελίξεις βέβαια και το σύνολο των φόβων που εκφράζονται γύρω από αυτήν είναι αναπόφευκτες και σε πολλές περιπτώσεις νομιμοποιημένες. Σε αυτό το πλαίσιο δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος και ο χώρος της Τέχνης, των Μουσείων, και πιο συγκεκριμένα, της φωτογραφίας.

Ποιος είναι ο ρόλος των κειμενικών σπουδών και ειδικότερα της εκδοτικής των κειμένων στην ψηφιακή εποχή; Δεν αρκεί η ψηφιοποίηση των πρωτογενών κειμενικών πηγών; Κι όμως, τις τελευταίες δεκαετίες η συζήτηση γύρω από φιλολογικές, ιστορικο-κριτικές εκδόσεις τεκμηρίων της παγκόσμιας γραμματείας γνωρίζει νέα άνθιση, ακριβώς χάρη στην ψηφιακή συνθήκη. Η ίδια η εκδοτική εργασία (μια διανοητική εργασία πάνω στο κείμενο-πηγή, την ιστορία του και την υλικότητά του) αναγνωρίζεται όχι ως έργο μετατροπής γλωσσικών δεδομένων σε μηχαναγνώσιμη μορφή, αλλά ως μια διαδικασία που η ίδια παράγει (δομημένα) δεδομένα, δηλαδή γνώση. Το μέλλον της ψηφιακής εκδοτικής είναι η δικτύωση αυτής της γνώσης μέσα από την υιοθέτηση ανοικτών προτύπων.

Η έννοια του εφήμερου ψηφιακού αρχείου απασχόλησε επισταμένως την UNESCO στην έκθεση με τίτλο “Charter on the Preservation of Digital Heritage” το 2003. Το πολιτισμικό περιεχόμενο που δημιουργείται και καταναλώνεται στον ψηφιακό χώρο δεν μπορεί να παραλειφθεί, αφού θεωρείται αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου πολιτισμού. Μεθοδολογίες διάσωσης του ψηφιακού χώρου αναπτύχθηκαν ήδη από τη δεκαετία του 1990 με σκοπό να διατηρηθούν οι αποτυπώσεις των διαφορετικών μορφών αρχειακού περιεχομένου, όπως η περίπτωση του “Internet Archive”. Το «Internet Archive» και συγκεκριμένα η πλατφόρμα “Wayback Machine” είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με στόχο τη διάσωση της ιστορικότητας ιστοσελίδων σε περιοδικά διαστήματα. Επίσης, αποθηκεύονται στην πλατφόρμα οπτικοακουστικά αρχεία, καθώς και εκπαιδευτικό υλικό. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό παραδείγματα αποτελεί η συστηματική αρχειοθέτηση λογισμικών ως πνευματικών και πολιτισμικών προϊόντων από τη “Software Heritage” το 2016. Η αρχειοθέτηση περιλαμβάνει κάθε είδους λογισμικό, ακόμα και τον κώδικα θεωρούμενο ως αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου πολιτισμού.

Η ψηφιοποίηση των έντυπων περιοδικών λόγου και τέχνης στην Ελλάδα ξεκίνησε στο πλαίσιο της ψηφιακής διάσωσης εκδόσεων που διέθεταν οι κάθε είδους βιβλιοθήκες (δημόσιες/δημοτικές και ιδιωτικές, κεντρικές και περιφερειακές, γενικές και επιστημονικές/ειδικές) πριν από 25 περίπου χρόνια. Με τη στήριξη συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων ενίσχυσης του ψηφιακού πολιτισμού, διατήρησης της πολιτισμικής μνήμης και κληρονομιάς, και απελευθέρωσης της προσβασιμότητας στα καλά φυλαγμένα κειμενικά και άλλα κειμήλια και τεκμήριά της μέσω της ηλεκτρονικής τους διακίνησης και της διαδικτυακής τους διάθεσης, οι υπεύθυνοι βιβλιοθηκών και αρχείων καθώς και οι εποπτεύουσες αρχές τους έδωσαν προτεραιότητα στην ψηφιοποίηση παλαιών και σπάνιων βιβλίων αλλά και περιοδικών εκδόσεων. Στα πρώτα στάδια αυτής της διαδρομής δεν ακολουθήθηκαν κοινά πρωτόκολλα και αρκετές εργασίες ψηφιοποίησης έγιναν χωρίς συστηματικότητα, διασφάλιση της ποιότητας, κατοχύρωση των πνευματικών δικαιωμάτων των δημιουργών/συντελεστών και επαρκή επιστημονική/φιλολογική εποπτεία, με αποτέλεσμα μια διάσπαρτη πανσπερμία ψηφιοποιημένου υλικού. Ειδικά για τα περιοδικά λόγου και τέχνης συχνά εντοπίζονταν το φαινόμενο της αποσπασματικής ψηφιοποίησης ενός περιοδικού εντύπου, με τρόπο τυχαίο (όσων τευχών απόκειντο σε μια βιβλιοθήκη ή ένα αρχείο). Σήμερα, με την εμπειρία που αποκτήθηκε στο μεταξύ, διαθέτουμε σημαντικούς διαδικτυακούς κόμβους (ψηφιακές συλλογές) ελεύθερης πρόσβασης σε πλήρεις σειρές περιοδικών εντύπων του παρελθόντος, απώτερου και πρόσφατου, με πολύ καλή τεκμηρίωση, συστηματικά και επιμελημένα μεταδεδομένα, σε λειτουργικά περιβάλλοντα αναζήτησης για τον ερευνητή και τον αναγνώστη.

Σε παλιότερο DHt(r)ip έχει γίνει λόγος για τα παιχνίδια που εισάγουν τους παίκτες σε έννοιες σχετικές με τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Στο παρόν ενημερωτικό δελτίο παρουσιάζονται όψεις από το πεδίο της αρχαιολογικής έρευνας μέσα από ερευνητικά project για τη διερεύνηση αρχαίων επιτραπέζιων παιχνιδιών, με τη συμβολή των νέων τεχνολογιών, καθώς και τη συμμετοχή σε επιτραπέζια παιχνίδια. Μέσα από την έρευνα και την παιγνιώδη διάθεση αναδεικνύονται ζητήματα που σχετίζονται με την αρχαιολογική έρευνα και τη μουσειολογία, ενώ παράλληλα δίνονται κίνητρα και ιδέες, ώστε να αυξηθεί το ενδιαφέρον για τους αυτούς επιστημονικούς κλάδους.

Η αναζήτηση βιβλιογραφικών αναφορών αποτελεί ένα από τα κύρια ζητήματα της ερευνητικής κοινότητας. Ο ολοένα αυξανόμενος όγκος της βιβλιογραφικής παραγωγής δημιούργησε την ανάγκη δημιουργίας βιβλιογραφικών βάσεων δεδομένων, στις οποίες καταχωρίζονται τα αποτελέσματα των επιστημονικών ερευνών. Σήμερα, η έλευση των νέων τεχνολογιών προσφέρει νέες δυνατότητες στις έντυπες αυτές βιβλιογραφικές βάσεις με ψηφιακά εργαλεία τα οποία επιτρέπουν στον ερευνητή να διαχειριστεί το πλήθος των βιβλιογραφικών αναφορών με τρόπους που προηγουμένως δεν ήταν εφικτοί.

Μα είναι τόσο έξυπνο; Αρχές Μαρτίου του 2023 ο ριζοσπάτης διανοητής και διεθνούς φήμης γλωσσολόγος Noam Chomsky έδινε τη δική του απάντηση σε άρθρο του στους New York Times. Αφορμή, η φρενίτιδα που προκάλεσε η κυκλοφορία του ChatGPΤ, του γλωσσικού μοντέλου και διεπαφής συνομιλίας της OpenAI: «Με δεδομένα την έλλειψη ηθικών αρχών, τα ψευδοεπιστημονικά θεμέλια και τη γλωσσολογική ανικανότητα αυτών των συστημάτων, μόνο να γελάμε ή να κλαίμε μπορούμε με τη δημοτικότητά τους». 

Ωστόσο, λίγες μόνο μέρες αργότερα μετά τα επιτιμιτικά σχόλια του N. Chomsky, στις 14 Μαρτίου 2023, η ΟpenAI επανήλθε δριμύτερη παρουσιάζοντας την προαναγγελθείσα εξελιγμένη έκδοση του μοντέλου, το GPT-4. Kαι αν ο N. Chomsky έχει δίκιο καταδεικνύοντας τους περιορισμούς της τεχνητής νοημοσύνης, συγκρινόμενης με τον τρόπο που αναπτύσσει συλλογισμούς και παράγει γλώσσα ο άνθρωπος, τα υπερισχυρά γλωσσικά μοντέλα, όπως το GPT-4, μιμούνται τόσο πειστικά την ανθρώπινη ευφυΐα που σε αφήνουν ενεό.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Οι ραγδαίες εξελίξεις στον τομέα των ψηφιακών τεχνολογιών και η σημαντικότατη διάχυσή τους σε όλα τα πεδία των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών αποτελεί αναμφίβολα μία από τις σπουδαιότερες μεταβολές που έλαβαν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες. Τόσο σε επίπεδο μεθοδολογικών εργαλείων και πρακτικών, όσο και σε επίπεδο θεωρητικών -ερμηνευτικών και αναλυτικών- σχημάτων διαπιστώνεται η αξιοποίηση των νέων δυνατοτήτων που παρέχονται για τη συλλογή, την τεκμηρίωση, την αρχειοθέτηση, τη μελέτη, τη διαχείριση και την προβολή του ερευνητικού υλικού. Σε αυτό το πλαίσιο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του εθνογραφικού υλικού, καθώς η «ψηφιακή στροφή» φαίνεται να επηρέασε καθοριστικά -και σε όλα τα επίπεδα- όχι μόνο τον τρόπο της συγκέντρωσης και της μελέτης του αλλά και τις πρακτικές της προσπέλασης, της διάδοσης, της προσέγγισης και της αξιοποίησής του.