Σε μια εποχή που η ψηφιακότητα –και ειδικότερα το επίθετο «ψηφιακός,-ή,-ό»– αποτελεί μέρος της καθημερινότητάς μας, εντός και εκτός ελληνικών συνόρων, οφείλουμε ως επιστήμονες να προωθούμε τις έρευνές μας προς τις ανάγκες του μέλλοντος. Έτσι, και η λεξικογραφία, ως κλάδος της γλωσσολογίας, η οποία ασχολείται με τον τρόπο σύνταξης λεξικών αλλά και γενικότερα με τη δομή τους (μακροδομή, μικροδομή), τις τελευταίες δεκαετίες έχει αρχίσει να αναπτύσσεται ψηφιακά/ηλεκτρονικά.

Η συζήτηση γύρω από την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) δεν είναι σαφώς καινούργια και δεν πρόκειται να φθίνει σύντομα. Οι εξελίξεις βέβαια και το σύνολο των φόβων που εκφράζονται γύρω από αυτήν είναι αναπόφευκτες και σε πολλές περιπτώσεις νομιμοποιημένες. Σε αυτό το πλαίσιο δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος και ο χώρος της Τέχνης, των Μουσείων, και πιο συγκεκριμένα, της φωτογραφίας.

Η ταχεία εξέλιξη τεχνολογιών που άπτονται της τεχνιτής νοημοσύνης έχει ήδη δώσει τα τελευταία χρόνια ισχυρά δείγματα γραφής ωθώντας τις δυνατότητες που μπορεί να προσφέρει σε επίπεδα που δεν ήταν δυνατό να φανταστεί κανείς πριν. Η ανακοίνωση και κυκλοφορία του ChatGPT από την OpenAI το 2022 καθώς και η ανακοίνωση σχεδόν ένα χρόνο μετά από την ίδια εταιρεία ότι «το ChatGPT μπορεί τώρα να δει, να ακούσει και να μιλήσει» έφεραν την εξελιγμένη αυτή τεχνολογία πιο κοντά στο ευρύ κοινό, ενώ παράλληλα οδήγησαν στην αλλαγή του τρόπου σχεδιασμού της πολιτικής που ακολουθούν πολιτισμικοί οργανισμοί και μουσεία, καθώς και της οργάνωσης εκθέσεων.

Ποιος είναι ο ρόλος των κειμενικών σπουδών και ειδικότερα της εκδοτικής των κειμένων στην ψηφιακή εποχή; Δεν αρκεί η ψηφιοποίηση των πρωτογενών κειμενικών πηγών; Κι όμως, τις τελευταίες δεκαετίες η συζήτηση γύρω από φιλολογικές, ιστορικο-κριτικές εκδόσεις τεκμηρίων της παγκόσμιας γραμματείας γνωρίζει νέα άνθιση, ακριβώς χάρη στην ψηφιακή συνθήκη. Η ίδια η εκδοτική εργασία (μια διανοητική εργασία πάνω στο κείμενο-πηγή, την ιστορία του και την υλικότητά του) αναγνωρίζεται όχι ως έργο μετατροπής γλωσσικών δεδομένων σε μηχαναγνώσιμη μορφή, αλλά ως μια διαδικασία που η ίδια παράγει (δομημένα) δεδομένα, δηλαδή γνώση. Το μέλλον της ψηφιακής εκδοτικής είναι η δικτύωση αυτής της γνώσης μέσα από την υιοθέτηση ανοικτών προτύπων.

Η έννοια του εφήμερου ψηφιακού αρχείου απασχόλησε επισταμένως την UNESCO στην έκθεση με τίτλο “Charter on the Preservation of Digital Heritage” το 2003. Το πολιτισμικό περιεχόμενο που δημιουργείται και καταναλώνεται στον ψηφιακό χώρο δεν μπορεί να παραλειφθεί, αφού θεωρείται αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου πολιτισμού. Μεθοδολογίες διάσωσης του ψηφιακού χώρου αναπτύχθηκαν ήδη από τη δεκαετία του 1990 με σκοπό να διατηρηθούν οι αποτυπώσεις των διαφορετικών μορφών αρχειακού περιεχομένου, όπως η περίπτωση του “Internet Archive”. Το «Internet Archive» και συγκεκριμένα η πλατφόρμα “Wayback Machine” είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με στόχο τη διάσωση της ιστορικότητας ιστοσελίδων σε περιοδικά διαστήματα. Επίσης, αποθηκεύονται στην πλατφόρμα οπτικοακουστικά αρχεία, καθώς και εκπαιδευτικό υλικό. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό παραδείγματα αποτελεί η συστηματική αρχειοθέτηση λογισμικών ως πνευματικών και πολιτισμικών προϊόντων από τη “Software Heritage” το 2016. Η αρχειοθέτηση περιλαμβάνει κάθε είδους λογισμικό, ακόμα και τον κώδικα θεωρούμενο ως αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου πολιτισμού.

Η ψηφιοποίηση των έντυπων περιοδικών λόγου και τέχνης στην Ελλάδα ξεκίνησε στο πλαίσιο της ψηφιακής διάσωσης εκδόσεων που διέθεταν οι κάθε είδους βιβλιοθήκες (δημόσιες/δημοτικές και ιδιωτικές, κεντρικές και περιφερειακές, γενικές και επιστημονικές/ειδικές) πριν από 25 περίπου χρόνια. Με τη στήριξη συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων ενίσχυσης του ψηφιακού πολιτισμού, διατήρησης της πολιτισμικής μνήμης και κληρονομιάς, και απελευθέρωσης της προσβασιμότητας στα καλά φυλαγμένα κειμενικά και άλλα κειμήλια και τεκμήριά της μέσω της ηλεκτρονικής τους διακίνησης και της διαδικτυακής τους διάθεσης, οι υπεύθυνοι βιβλιοθηκών και αρχείων καθώς και οι εποπτεύουσες αρχές τους έδωσαν προτεραιότητα στην ψηφιοποίηση παλαιών και σπάνιων βιβλίων αλλά και περιοδικών εκδόσεων. Στα πρώτα στάδια αυτής της διαδρομής δεν ακολουθήθηκαν κοινά πρωτόκολλα και αρκετές εργασίες ψηφιοποίησης έγιναν χωρίς συστηματικότητα, διασφάλιση της ποιότητας, κατοχύρωση των πνευματικών δικαιωμάτων των δημιουργών/συντελεστών και επαρκή επιστημονική/φιλολογική εποπτεία, με αποτέλεσμα μια διάσπαρτη πανσπερμία ψηφιοποιημένου υλικού. Ειδικά για τα περιοδικά λόγου και τέχνης συχνά εντοπίζονταν το φαινόμενο της αποσπασματικής ψηφιοποίησης ενός περιοδικού εντύπου, με τρόπο τυχαίο (όσων τευχών απόκειντο σε μια βιβλιοθήκη ή ένα αρχείο). Σήμερα, με την εμπειρία που αποκτήθηκε στο μεταξύ, διαθέτουμε σημαντικούς διαδικτυακούς κόμβους (ψηφιακές συλλογές) ελεύθερης πρόσβασης σε πλήρεις σειρές περιοδικών εντύπων του παρελθόντος, απώτερου και πρόσφατου, με πολύ καλή τεκμηρίωση, συστηματικά και επιμελημένα μεταδεδομένα, σε λειτουργικά περιβάλλοντα αναζήτησης για τον ερευνητή και τον αναγνώστη.

Στις αρχές του 21^ου αιώνα έκανε την εμφάνισή του ο όρος crowdsourcing (πληθοπορισμός), μια πρακτική συλλογής πληροφοριών ή και υπηρεσιών από μεγάλες ομάδες ανθρώπων με ή χωρίς αμοιβή. Η ραγδαία αύξηση των νέων τεχνολογιών και η εξοικείωση των ανθρώπων με τα τεχνολογικά μέσα σύντομα έδωσε μεγάλη ώθηση σε αυτή την τάση. Σύντομα, ο πληθοπορισμός αξιοποιήθηκε από πολιτιστικούς οργανισμούς οι οποίοι απηύθυναν κάλεσμα προς το ευρύ κοινό να προσφέρουν γνώσεις, δεξιότητες και χρόνο σε project που απαιτούσαν μεγάλο όγκο εργασίας. Σε παλιότερο DHt(r)ip έχει γίνει αναφορά στα πρώτα project που πολύ σύντομα αναδύθηκαν και εκμεταλλεύτηκαν τις δυνατότητες που προσέφερε η συνεργατική αυτή πρόκληση. Ωστόσο, αξίζει να διερευνηθεί η χρήση αυτής της πρακτικής σε ελληνικά project σήμερα, καθώς και να ιδωθεί ο πληθοπορισμός με μία αναστοχαστική διάθεση για τον τρόπο που μπορεί να μετεξελιχθεί σε ένα περιβάλλον συνεχούς τεχνολογικής εξέλιξης.

Στην Ευρώπη, αλλά και διεθνώς, οι εμβυθιστικές τεχνολογίες δεν έχουν εφαρμοσθεί ευρέως σε ιστορικά αμφιλεγόμενες τοποθεσίες. Ταυτόχρονα, παρά το γεγονός ότι η Γερμανική Κατοχή στην Ελλάδα (1941-1944) έχει επηρεάσει το δημόσιο διάλογο και έχει εμπνεύσει καλλιτεχνικές εκθέσεις και παραστάσεις, οι τόποι μνήμης του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου παραμένουν αόρατοι.

Το Έργο έρευνας και ανάπτυξης «Μπλοκ 15» επικεντρώνεται στο θρυλικό Μπλοκ 15 του Στρατοπέδου Συγκέντρωσης Χαϊδαρίου στη Δυτική Αθήνα, το μεγαλύτερο και πιο διαβόητο γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στην πολεμική Ελλάδα, ως ένα παράδειγμα ενός σχεδόν παραμελημένου τόπου «δύσκολης» κληρονομιάς και επιχειρεί να καταστήσει το κτίριο και την ιστορία του προσβάσιμα στο ευρύ κοινό μέσω της χρήσης εμβυθιστικών τεχνολογιών.

Η αξιοποίηση νέων τεχνολογιών σε πολιτιστικούς οργανισμούς αποτελεί πλέον μια πραγματικότητα σε όλα τα στάδια τεκμηρίωσης, οργάνωσης, παρουσίασης του υλικού που ο κάθε οργανισμός έχει στην κατοχή του. Χωρίς να παραγνωρίζεται η σημασία των «αφανών» εργασιών οι οποίες απαιτούνται για τη διατήρηση των συλλογών οποιοδήποτε περιεχομένου (αρχείων, αντικειμένων κλπ.), εντούτοις, η έκθεση των πολιτιστικών αγαθών είναι το σημείο συνάντησης των οργανισμών αυτών με το κοινό τους. Οι τεχνολογικές εξελίξεις, στον τομέα της οργάνωσης εκθέσεων, πέρα από τις νέες δυνατότητες που προσφέρουν στους επιμελητές των εκθέσεων στον τρόπο που αφηγούνται τις ιστορίες, προσελκύουν περισσότερους επισκέπτες ενισχύοντας το ενδιαφέρον μεγαλύτερου εύρους κοινού μέσα από τη συμμετοχική διαδικασία που προσφέρει η επαυξημένη πραγματικότητα. Η εφαρμογή προσθέτει ψηφιακό περιεχόμενο σε αντικείμενα που εκτίθενται φυσικά σε μία έκθεση είτε προσθέτει ψηφιακά τα ίδια τα αντικείμενα σε χώρο που βρίσκεται ο χρήστης της εφαρμογής. Το αποτέλεσμα και στις δύο περιπτώσεις είναι αναμφισβήτητα εντυπωσιακό, εγείροντας ταυτόχρονα προβληματισμούς για την απορρόφηση των επισκεπτών από το τεχνολογικό μέσο και την εξοικείωση των μεγαλύτερων ηλικιών με αυτό.

Σε παλιότερο DHt(r)ip έχει γίνει λόγος για τα παιχνίδια που εισάγουν τους παίκτες σε έννοιες σχετικές με τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Στο παρόν ενημερωτικό δελτίο παρουσιάζονται όψεις από το πεδίο της αρχαιολογικής έρευνας μέσα από ερευνητικά project για τη διερεύνηση αρχαίων επιτραπέζιων παιχνιδιών, με τη συμβολή των νέων τεχνολογιών, καθώς και τη συμμετοχή σε επιτραπέζια παιχνίδια. Μέσα από την έρευνα και την παιγνιώδη διάθεση αναδεικνύονται ζητήματα που σχετίζονται με την αρχαιολογική έρευνα και τη μουσειολογία, ενώ παράλληλα δίνονται κίνητρα και ιδέες, ώστε να αυξηθεί το ενδιαφέρον για τους αυτούς επιστημονικούς κλάδους.

Η αναζήτηση βιβλιογραφικών αναφορών αποτελεί ένα από τα κύρια ζητήματα της ερευνητικής κοινότητας. Ο ολοένα αυξανόμενος όγκος της βιβλιογραφικής παραγωγής δημιούργησε την ανάγκη δημιουργίας βιβλιογραφικών βάσεων δεδομένων, στις οποίες καταχωρίζονται τα αποτελέσματα των επιστημονικών ερευνών. Σήμερα, η έλευση των νέων τεχνολογιών προσφέρει νέες δυνατότητες στις έντυπες αυτές βιβλιογραφικές βάσεις με ψηφιακά εργαλεία τα οποία επιτρέπουν στον ερευνητή να διαχειριστεί το πλήθος των βιβλιογραφικών αναφορών με τρόπους που προηγουμένως δεν ήταν εφικτοί.

Μα είναι τόσο έξυπνο; Αρχές Μαρτίου του 2023 ο ριζοσπάτης διανοητής και διεθνούς φήμης γλωσσολόγος Noam Chomsky έδινε τη δική του απάντηση σε άρθρο του στους New York Times. Αφορμή, η φρενίτιδα που προκάλεσε η κυκλοφορία του ChatGPΤ, του γλωσσικού μοντέλου και διεπαφής συνομιλίας της OpenAI: «Με δεδομένα την έλλειψη ηθικών αρχών, τα ψευδοεπιστημονικά θεμέλια και τη γλωσσολογική ανικανότητα αυτών των συστημάτων, μόνο να γελάμε ή να κλαίμε μπορούμε με τη δημοτικότητά τους». 

Ωστόσο, λίγες μόνο μέρες αργότερα μετά τα επιτιμιτικά σχόλια του N. Chomsky, στις 14 Μαρτίου 2023, η ΟpenAI επανήλθε δριμύτερη παρουσιάζοντας την προαναγγελθείσα εξελιγμένη έκδοση του μοντέλου, το GPT-4. Kαι αν ο N. Chomsky έχει δίκιο καταδεικνύοντας τους περιορισμούς της τεχνητής νοημοσύνης, συγκρινόμενης με τον τρόπο που αναπτύσσει συλλογισμούς και παράγει γλώσσα ο άνθρωπος, τα υπερισχυρά γλωσσικά μοντέλα, όπως το GPT-4, μιμούνται τόσο πειστικά την ανθρώπινη ευφυΐα που σε αφήνουν ενεό.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Οι ραγδαίες εξελίξεις στον τομέα των ψηφιακών τεχνολογιών και η σημαντικότατη διάχυσή τους σε όλα τα πεδία των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών αποτελεί αναμφίβολα μία από τις σπουδαιότερες μεταβολές που έλαβαν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες. Τόσο σε επίπεδο μεθοδολογικών εργαλείων και πρακτικών, όσο και σε επίπεδο θεωρητικών -ερμηνευτικών και αναλυτικών- σχημάτων διαπιστώνεται η αξιοποίηση των νέων δυνατοτήτων που παρέχονται για τη συλλογή, την τεκμηρίωση, την αρχειοθέτηση, τη μελέτη, τη διαχείριση και την προβολή του ερευνητικού υλικού. Σε αυτό το πλαίσιο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του εθνογραφικού υλικού, καθώς η «ψηφιακή στροφή» φαίνεται να επηρέασε καθοριστικά -και σε όλα τα επίπεδα- όχι μόνο τον τρόπο της συγκέντρωσης και της μελέτης του αλλά και τις πρακτικές της προσπέλασης, της διάδοσης, της προσέγγισης και της αξιοποίησής του.

Οι ψηφιακές τεχνολογίες μεταβάλλουν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες των παραστατικών τεχνών ερευνούν και διδάσκουν το θέατρο. Οι αλλαγές περιλαμβάνουν νέες μορφές τεκμηρίωσης, αρχεία, μεθόδους ανάλυσης, διδασκαλία και διάχυση των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Επιπλέον, αλλάζει η ίδια η τέχνη του θεάτρου, προσφέροντας νέες μορφές εμπειρίας και συμμετοχής. Τρισδιάστατα σκηνικά με πλοήγηση σε πραγματικό χρόνο, στερεοσκοπικές προβολές και εικονικοί χαρακτήρες που διαδρούν με πραγματικούς ηθοποιούς, συνθέτουν το πάζλ των ψηφιακών πολυμέσων στο σύγχρονο θέατρο.